Anadolu'da Çorap Geleneği ve Müzesi

Çorap, temel bir ihtiyaç maddesi ve giyimimizin tamamlayıcısı iken, diğer yönüyle de modanın ve şıklığın en önemli göstergelerinden biridir. Başka bir açıdan ise ayak sağlığının en önemli destekleyicisidir.

İnsanlık tarihine girişi arkeolojik kazılara göre çok eskilere dayanan çorap, Türk yaşam kültüründe de kökleri çok derindir. MÖ 5. yüzyılda Altay Pazırık Kurgan'ında bulunan keçe çoraplar, Türklerde çorabın çok eskilere uzandığının en önemli kanıtlarından biridir.

Türklerde çorap örme geleneği Orta Asya’dan Anadolu’ya ve balkanlara kadar taşınmıştır. Günümüzde de kök boya iplerle, beş şişle çorap örücülüğü kırsal kesimde yoğun olarak sürdürülmektedir.

Geleneksel ortamda örgü teknikleri, motif ve renk kullanımıyla kültürel değerin, nesillere sembolik mesajlarla yansıtılması, çorabın değerini daha da arttırmaktadır. Ancak günün değişen yaşam koşulları, sanayi devrimi, teknolojinin getirdiği ekonomik kolaylıklar, köyden kente göç, elişi çorap üretiminin değerini bitirmiştir. Bu nedenle, zamanın kültür ürünleri, günümüzde ayaklar yerine sandıkları süsler olmuştur.

Köylü çorapları sınıflandırılabilir. Hayvanın doğal kendi tüyünden yapılan çoraplar. Ak çoraplar, kara çoraplar, kahverengi çoraplar, alaca çoraplar, kınalı çoraplar, nakışlı çoraplar, tüylü çoraplar, olarak gruplandırabiliriz. Çoraplar kullanılan malzemeye göre sınıflara ayrılırdı. Yün çoraplar, İplik çoraplar, İpek Çoraplar, Kıl çoraplar, Karışık çoraplar olarak da adlandırmak mümkündür.

Anadolu ve Balkanlar'daki çoraplar üzerinde yaptığımız araştırmalarda, renk ve motif kullanma açısından, şaşırtan bir benzerlik bulunmaktadır. Bu benzerliğe rağmen ayrıntılarda, motiflerin renklerinde sessizce konuşan mesajlar vardır. Anadolu’da Sinop yöresindeki köylerde bir ailenin kızı diğer bir ailenin oğlu için sözle istenir. Kızı vermeye gönüllü olan aile, yörede 'damak' olarak adlandırılan motiflerle örülmüş çorabı göndererek kızın verileceği mesajını verir. Sinop ilimizdeki Damak motifine benzeyen, Kosova'nın Gora dağ köylerinde gördüğümüz motifin adı, muskadır ve o yöre insanı için çok farklı bir anlam taşımaktadır.

Anadolu ve Balkanlar'da benzer geleneklerden olan "çeyiz yazma" uygulamasında en yaygın olarak çorap sergileme geleneğidir. Çoraplar, evlenecek genç kızın çeyizi düğün sırasında, hem kendi ailesinin evinde, hem de damadın evinde sergilenir.

Üretildiği kültür çerçevesinde her renge her motife bir anlam yüklenmiştir.

Çorap örücülüğü gençler için temel eğitim sayılır. İleride dokuyacağı halı, kilim ve benzeri sanatlar için bir ön eğitimdir. Çorap motiflerinde içinde yaşanılan, doğanın, dört mevsimin, günün yirmi dört saatinde bile, değişen renklerin, çiçeklerin, hayvanların ve ağaçların sevgiyle üretilen stilize resimlerini görürüz.

"Kızılcıklar oldu mu?

Senelere doldu mu?

Gönderdiğim çoraplar Ayağına oldu mu?" örneğinde de olduğu gibi.

Çorap örmek esinlenmektir, yaratıcılıktır, sanattır, sevgidir, armonidir. Özet olarak kendini ifade etmektir.

Sivas köylerinde küçük ağa adı verilen çoraplar bekârlar için, büyük ağa adı verilenler de evliler içindir. Kâhya, çoban, muhtar çoraplarından tanınırlar. Onbaşı, çavuş nişanı adı verilen çorap örnekleri de askerlikte bu rütbeleri kazanmış olanların çoraplarıdır.

Giyenin bağlı olduğu toplumu ve köyünü tanıtır.

Sosyal ve medeni durumu belirler.

Değerli hediyelerden sayılır, sözlü olarak anlatılamayan konuları anlatır.

Nazara karşı korur, doğumda kolaylık sağlar. Bazı hastalara giydirilerek şifa umut edilir.

Türklerde "Damga" canlı ve cansız mallara uygulanan şekillerdir, demirden yapılır, kızdırılarak vurulur. Giyim kuşam ve dokumalarda kullanılan belirleyici şekillere ise "im" denir. Dokuma ya da örgü ile yapılır. Çoraplarda toplum, kişi belirlemesinde kullanılan pek çok im bulunmaktadır.

Evlenmeler nedeniyle ailesinden ayrılan kişilerin kendilerine özgü damga ve ime sahip olma isteği çeşitlerin artmasına sebep olmuştur. Erkek çorapları dize kadar uzundur. Çakşır, menevrek, zıvga, şalvar çorabın içine sokularak giyilir. Kadınlarda çorapların görülmesini sağlamak için şalvar, üç etek, fistan, göyneklerin boyu dikkate alınarak yapılır. Çoğunlukla erkeklere göre kısadır.

Halk kültürü ve el sanatları açısından önemli özellik taşıyan çoraplar, geleneğe bağlı olarak üretilmişlerdir. Giyilmenin yanı sıra bazı sosyal ve kültürel işlevleri de bulunmaktadır. Bununla birlikte üretildiği coğrafya insanlarının sanatsal bir yansımasıdır.

Türkiye'de çorap sanayii ise 1923 yılında Teşviki sanayii Kanunu’ndan faydalanarak kurulmuş ve zaman içinde gelişmiş makinaları ithal ederek faaliyetlerine başlamıştır. Türkiye bu gün çorap üretimi bakımından kendi ihtiyacını karşılaması yanında, üretiminin yaklaşık %85’ini ihraç etmektedir. Bu gün ülkemizde 2 binin üzerinde atölye ve fabrika, doğrudan 80 binin üzerinde, yan sanayi ile birlikte yaklaşık 125 bin çalışanıyla, 2,5 milyar çiftin üzerinde çorap üreterek, başta gelişmiş Avrupa ülkelerine olmak üzere, dünyanın dört bir yanına yılda 1.1 milyar Dolar’ın üzerinde ihracat gerçekleştirmektedir.

Dünyada çorap üretiminin yaklaşık yüzde 10’unu gerçekleştiren Türkiye, hem üretimde hem de ihracatta Çin’in ardından ikinci sırada yer almaktadır.

Gelinen nokta itibariyle ciddi bilgi birikimine sahip, üniversite mezunu, dil bilen 3. Kuşak genç sanayicilerimizle çıtayı daha da yükselten Türk çorap sektörü, Ar-Ge’si, nitelikli iş gücü, özgün tasarımları, modern makine parkuru ve katma değeri yüksek, inovatif ürünlerle dünyada hakettiği konuma gelmek için özveriyle çalışmaya devam etmektedir.

Geleneksel kök boya iplerden beş şişle örülen geleneksel el örgüsü Türk çorapları günümüzde tüm dünyada ilgi görmektedir. Halk kültürü yaratmaları olan el örgüsü köylü çorapları, ihtiyaçtan doğmuştur. Anadolu ve Balkanlarda geleneksel giysilerin kullanıldığı giysi çevrelerinde çorap örme geleneği kırsal kesimde hala yoğun olarak sürdürülmektedir. Geleneksel ortamda, örgü teknikleri, motif ve renk kullanımıyla maddi kültürel değerinin yanı sıra toplumsal iletişim bağlamında motif, renk ve tasarımının sunduğu sembolik mesajlar çorapların somut olmayan kültürel değer olarak önemini daha da arttırmaktadır. Ancak günün değişen yaşam koşulları ve sanayi devrimi ile birlikte teknolojinin getirdiği ekonomik kolaylıkların etkisi ile köyden kente göç sürecinde el işi çorap üretimi önemini yitirmiştir. Bu nedenle, zamanının bu zengin kültür ürünleri, diğer bir değişle folklorik giyim parçaları, günümüzde ayaklar yerine sandıkları süsler olmuştur.

Diğer yandan modern tekstilin bir parçası olan çorap sektöründe Türkiye, dünya çorap pazarında da önemli bir yere sahiptir. Bu sektörün içinde yer alan Rapsodi Çorap, modern teknolojiyi kullanarak çorap üreten firmalardan biridir. Rapsodi, günümüz çorapçılığının gerektirdiği teknolojik yeniliklere önem vermenin yanı sıra, gücünü, el ürünü olan çorapçılığın geleneksel yöntemlerini mercek altına alan bir anlayışa sahip olmasından kazanmaktadır. Bu amaçla yeni açtığı fabrikasında geleneksel çorapları sergileyebileceği bir sergi salonu oluşturmuştur. Müzecilik anlayışıyla düzenlenen salon, Türkiye’de bir ilki oluşturmakta, üzerinde akademik çalışmalar da yapılmaktadır.

Anadolu ve Balkanlar’dan toplanan bugün itibariyle 250 çiftten oluşan ve yeni bağışlarla giderek sayısı artan geleneksel el örgüsü çoraplarının bulunduğu Rabsodi Çorapları Firmasının binasındaki müzede, Bilecik Yörüklerinin giydiği damat çorabı, Bulgaristan Silistre çeyiz çorabı, Samsun göçmen çorabına kadar farklı bölgelerden çoraplar yer almaktadır. 100 yıllık çorapların yer aldığı müze her bölgenin renklerini ve motiflerini temsil eden 250 adet çorap, 1970’li yıllardan itibaren toplamaya başlanmış, çorapların çoğu çeyiz sandıklarında saklandığı ve hiç kullanılmadıkları için ilk günkü güzelliklerini korumuştur.

Müzede yer alan çoraplar içerisinde birbirinden değerli, ilginç eserler bulunmakta ve tarihleri 1920’lere kadar dayanmaktadır. Eğirme yün, kök boya ile geleneksel değerler içerisinde üretilmiştir.

Kaybolmaya yüz tutmuş, el sanatı olan çorapların gizemli yönlerinin açığa çıkartılması, renk ve motif sanatının dünyaya tanıtılmasının yanı sıra, günümüz ve gelecekteki tasarım ürünü olan çorap sektörü aracılığı ile ülkemiz çorap kültürünü dünyaya tanıtmayı amaçlamaktadır.