Kayısı günümüzde Malatya’yla özdeşleşmiş bir meyvedir. Malatya ekonomisine katkılarının yanı sıra Malatya kültürünü ve mutfağını da etkilemiştir.
Türkistan, Orta Asya ve batı Çin’i içine alan bir coğrafya, kayısının anavatanı olarak söylense de, Malatya topraklarında en güzel, en leziz, en kaliteli biçimine bürünmüştür. Dünyada 1750 kayısı çeşidinin olduğu söylense de her ülkede ekonomik olarak yapılan yetiştiricilikte 5-10 çeşidi geçmemektedir. Malatya yöresinde 7 milyonun üzerinde ağaçtan üretilen kayısı genellikle Haziran sonu, Temmuz ve Ağostos ayı başlarında yaş hasat’ın %90-95’i kurutularak üretilmektedir. Hasanbey, Çöloğlu, Çataloğlu, Şekerpare, Yeğen, Hacıkız, Paşamişmişi ve Turfanda diğer önemli Malatya kayısılarındandır. Bu çeşitlerden Hacıhaliloğlu, Kabaaşı, Soğancı ve Çataloğlu kurutmalığa elverişli, diğerleri ise sofralık çeşitleridir. Kurutmalık çeşitlerini diğerlerinden ayıran en önemli özellik, kuru madde oranının % 30 seviyesinde oluşudur. Bu çeşitlerde değişmektedir. Diğerlerinde bu oran genellikle % 20’ye çıkmaktadır. Kurutmalık çeşitlerimizden Hacıhaliloğlu, Soğancı, Çataloğlu ve Kabaaşı orta irilikte meyve oluşturmaktadır.
Dünya yaş kayısı üretimin %20’ini, Türkiye’de, bu oranın %50’si ise Malatya’da üretilmektedir. Üretiminde yıldan yıla hızla artan bir gelişme söz konusudur. Üretimde ki artışa paralel olarak taze ve kuru kayısı ihracatı da artmaktadır, ancak bu artış daha çok kuru kayısı lehine gerçekleşmektedir. Örneğin turfanda kayısı yetiştiriciliğine uygun olan Akdeniz bölgesindeki kayısı plantasyonlarında artış olmakla beraber üretimdeki artış yeterli hızda değildir. Taze kayısı ihracatında elde edilen gelir 1992 yılında 519.663 $ düzeyinde iken 1998 yılında 1.878.516 $’ a yükselmiştir. Kuru kayısı ihracatından elde edilen gelir ise 1992 yılında 79.376.609 $ iken 1999 yılında 128.423.842 $, 2006 yılında ise 194.607.735 $ olmuştur.
2000’li yıllara kadar hemen tamamı kurutmalık olarak değerlendirilen Malatya kayısısı 2001 yılından itibaren başta Tarım İl Müdürlüğümüz olmak üzere ilimizdeki birçok kurum ve kuruluşun gayretli çalışmaları ve özel sektörün girişimleriyle yaş olarak yurtiçi pazarlarına girmiştir. 2001 yılında 50 bin ton yaş kayısı yurtiçi pazarına sevk edilmişken, 2002 yılında yıllık ürün azlığı nedeniyle bu rakam 15 bin ton seviyelerinde kalmıştır. Bununla beraber Iğdır ve Mersin illerinde yetiştirilen kayısının tamamına yakını iç pazarda sofralık olarak tüketilmektedir. Bu bölgelerimizde üretilen kayısının turfanda özelliği olması, kurutmalığa elverişli olmaması nedeniyle yaş tüketim açısından özellikle tercih edilmektedir.
Son yıllarda taze ve kuru kayısı ihraç eden ülkelerin sayısında da önemli bir artış vardır. Özellikle İran ve Pakistan’ın yaş kayısı üretimindeki artışa paralel olarak kuru kayısı üretimlerinin de arttığı tahmin edilmektedir. Fakat bu ülkelerin dünya kuru kayısı ticaretindeki payları yok denecek kadar azdır. Malatya kuru kayısısı yaklaşık 86 ülkeye ihraç edilmektedir, henüz 100’e yakın ülke Malatya kayısısını tanımamaktadır. Kuru kayısının dünya ticareti incelendiğinde ülkemizden kuru kayısı ithal eden başlıca ülkeler A.B.D. ve AB ülkeleridir. Ayrıca Rusya federasyonu, Avustralya, Kanada, İsrail, Mısır, Brezilya, Yeni Zelanda ve Japonya’da kuru kayısı ithal eden önemli ülkelerdir. Türkiye’nin en önemli kayısı üretim merkezi Malatya’dır. Türkiye üretilen yaş kayısının yaklaşık %50‘si, kuru kayısının ise %90’ından fazlası ilimizde üretilmektedir.
Malatya aslında Türkiye’nin değil dünyanın en önemli kayısı üretim merkezidir. Dolayısıyla Malatya ilinin üretimi Türkiye’nin üretimini temsil edebilmektedir. 1996 yılında ilkbahar geç donları önemli ürün kayıplarına yol açmıştır. 2002 yılında ise bir önceki yıla göre yaklaşık %50 azalış, hava şartlarına bağlı olarak Nisan ve Mayıs aylarında meydana gelen meyve dökümleri ve bazı bölgelerde kayısının ilkbahar geç donlarından zarar görmesinden kaynaklanmıştır. Son olarak bu yıl ilkbaharda çiçeklenme döneminde meydana gelen don afeti 2004 yılı üretiminde büyük oranda verim kaybına neden olmuştur.
Kayısının meyvesinden çekirdeğine kadar her şeyi değerlendirilmektedir. Sofralık yaş ve kuru kayısının Hoşafı, lokumu, pestili, sucuğu, reçeli, marmeladı, Şekerlemeleri, tatlısı, kek ve pastası, kreması, konservesi, pulp-konsantresi, meşrubat nektarı, yeşil kayısı turşusu, döneri, dondurması, Kavurması, cilt bakım yağı, jöle, gibi birçok tüketim alanı bulunmaktadır.
Kayısı yaş olarak tüketilip pazarlandığı gibi, güneşte kurutularak ve çoğunlukla da islim yöntemi uygulanarak kurutulmakta, iç ve dış piyasalarda pazarlanarak tüketilmektedir. Kayısı Malatyalı için önemli bir gelir kaynağı oluşturmaktadır.
Bir ılıman iklim meyvesi olan kayısı dünyanın birçok değişik iklim kuşaklarında 1750 değişik tür ve çeşitte yetiştirilmektedir. Kayısının tohumla çoğaltılması ve yüzlerce yıl değişik ekolojik şartlarda yetiştirilmesi sonucu, sayıları bitki sistematikçilerine göre değişmekle birlikte 6-8 ekocoğrafik grup ve 13 bölgesel alt grup oluşmuştur. Kayısının ekolojik adaptasyon durumu dikkate alınarak yapılacak bir gruplandırma kayısı ıslahı üzerinde çalışma yapan araştırıcılara daha faydalı olacaktır.