Beyan, belagatle ilgili bir bilim dalıdır. "el-Ferîde", bu bilimle ilgili olan ve medreselerde okunan bir metin kitabıdır. Asıl adı İbrahim ve lakabı İsâmuddin olan meşhur âlim, el-ferîde adlı metin ile ilgili "Şerhu'l-İsam ale'l-Ferîde" adlı bir eser yazmıştır. İsâmuddin lakaplı büyük âlim, medreselerde, anlaşılması zor eserleri yazmakla tanınmaktadır. Hatta bazı ibareleri tıpkı bilmeceler gibidir. Anlaşılmaları zor olduğu için İsîm'ın eserlerinden yeteri kadar yararlanılamamaktadır. Diğer bir ifade ile bu eserlerden ancak ilim ve zekâsıyla ayrı bir hususiyet gösteren zatlar yararlanabilmektedir. İşte Molla Fahreddin, yazdığı bu eserle İsâm'a ait şerhin zor yerlerini açıklayarak, daha geniş bir kitlenin eserden yararlanmasını sağlamıştır.
Molla Fahreddin'in el-İ'tisam adlı eseri, müstakil olmayıp İsâmuddin'e ait şerhin haşiyesi, bu eser de el-Feride'nin şerhi olduğundan bu üç eseri birlikte değerlendirmek durumundayız. Bu üç eserin özünü, metin olan el-Feride teşkil etmektedir. Bu eser, üç bölümden ibarettir. Bölümlerden sonra iki tane mebhas bulunmaktadır. Bölüm başlıkları, diğer benzer eserler gibi "kısım", "bab", gibi kavramlarla değil gerdanlık anlamındaki "ikd" kavramı ile ifade edilmiştir. Eser üç ikd ve iki mebhastan ibarettir. Her ikdin bünyesinde de inci anlamındaki "el-Feride" ile ifade edilen alt başlıklar bulunmaktadır. Birinci ikd (gerdanlık) mecazın çeşitleri ile ilgili olup, altı feride (inci) den ibarettir. İkinci ikd, "istiare bi'l-kinaye" manasını tahkik ile ilgili olup dört ferideyi kapsamakta, üçüncü ikd ise, "istiare bi'l-kinaye" nin karinesi ve buna ilave olarak
"muşebbeh bih" in mülayematı ile ilgilidir ve bünyesinde beş feride yer almaktadır. Mebhaslara gelince, birincisi "mecaz-ı mürsel"in terşîhi, ikincisi ise "mecaz-ı aklî" ve "teşbîh" in teşrîhi hakkındadır. Çalışmamızın sınırlarını aşacağı için bu ilmî kavramları tek tek açıklama imkânımız bulunmamaktadır.
Eser, Beyan ilmini öğrenmek ve incelemek isteyenler için son derece faydalı bir kaynaktır. Molla Fahreddin'in "el-İ'tisam" adlı bu değerli eseri, müellifin oğlu Abdurrahim ile müellifin öğrencilerinden Muhammed Tahir es-Sadık tarafından tahkik edilmiştir. Tanınmış ilim adamlarından Halil Gönenç de, eserle ilgili bir takriz yazmıştır. Eser büyük boy 254 sayfadan ibaret olup, son baskısı (1423/2006) tarihinde İstanbul'da Hanefiyye Matbaası tarafından basılarak, ilim erbabının istifadesine sunulmuştur.
Muhammed Latif ALTUN
Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel İslam Bilimleri Anabilim Dalı