Uygun baharat karışımları ile lezzetlendirilmiş bir yemeğe sanırım kimse hayır diyemez. Ben şahsen, yemek tuzsuz olsa umursamam, ama baharatsız olunca hiç keyif almam.
Baharatlar, insanoğlunun yemeklerinin aroma ve lezzetini düzeltmek, artırmak amacıyla binlerce yıldır yararlandıkları doğal gıda katkılarıdır. Baharat kullanımı özellikle Uzakdoğu’dan (Kore, Çin, Tayland, Hindistan), ülkemizin de içinde bulunduğu Ortadoğu ülkelerine (Türkiye, İran, Arap ülkeleri) doğru bir yoğunluk göstermektedir. Aroma ve lezzetin yanı sıra sindirimi kolaylaştırdığı, iştahı açtığı bilinmektedir. Ancak son 15-20 yıl içerisinde yapılan bilimsel çalışmalar, baharatların sağlığımız için yararlarının bu kadarla sınırlı kalmadığını ortaya koymaktadır. Yapılan çok sayıda deneysel ve klinik araştırmalar ile baharatların kolesterol ve lipitlerin vücuttaki metabolizmasını hızlandırdığı, trigliserit ve kolesterol seviyesini düzenlediği, şeker hastalarında kan şekerini düşürdüğü, kuvvetli antioksidan özelliği bulunduğu, kanı sulandırdığı, yangı giderici etkileri bulunduğu ve hatta kanser gelişimini önleyebileceğini ortaya konulmuştur. Bu etkileri hangi baharatların hangi kuvvette gösterdiğini incelemeden önce, baharatların zararı bulunup bulunmadığı konusundaki düşüncelerimi ifade etmek istiyorum.
Baharatlar sağlığımız için risk oluşturur mu?
Fakültemizde fıtoterapi yüksek lisans eğitimi alan bir meslektaşım, doktorunun “karabiber” kullanmaması konusunda kendisini uyardığından bahsetti. Nedenini açıklamamış! Benim yazılarımı izleyenler bilir, “Nedeni açıklanmayan hiçbir bulgu ya da yorum bilimsel değildir”. Yani kişisel kanaatin ya da sezginin pozitif bilimde yeri yoktur. Acaba meslektaşımızı bu kanaate yönlendiren ne olabilir diye bilimsel kaynakları inceledim. Karabiberin içerisindeki o güzel aromasını veren uçucu yağın haricinde, yakıcı baharlı lezzetini veren “piperin” ve türevi maddeler (alkaloit yapısında) bulunduğu bilinmektedir. Ancak karabiber içerisindeki piperin bileşiklerinin oranı son derece düşüktür (yüzde 5 civarı). Safpiperin kullanılarak yapılmış çalışmalarda elde edilen bazı deneysel sonuçların baharat olarak kullanılan karabiber meyvesine de atfedilmesi bence doğru bir düşünce değil. Bu deneylerden birinde piperinin hamile deney hayvanlarında düşüğe yol açtığı gözlenmiş. Ancak deney hayvanlarında bu etkiyi 50 mg/kg dozda (miktar) tespit etmişler. Şimdi bu ne demek? İnsanın tahminen 3-4 avuç dolusu karabiber meyvesini ağzında çiğneyerek yutması gerekiyor ki, bu mümkün olabilir mi bilmiyorum! Ayrıca çiğneyerek yuttuğu karabiberin tümünün sindirim sisteminden emilmesi gerekir ki, bu da pek mümkün değil.
Yapılan diğer çalışmalarda, yine piperin maddesinin, birlikte alınan ilaçların bağırsaklardan emilimini artırdığı bildiriliyor. Deney hayvanlarında bazı ilaçların kan seviyelerinde, uygulanan piperin miktarına göre artış görülmüş. Ancak yine dikkatinizi çekerim, deneylerde yüksek miktarlarda (20 miligram) saf piperin kullanılmış. Aslında karabiberin bu etkisinden Uzakdoğu tababetinde de yüzlerce yıldır yararlanıyor, hazırlanan geleneksel ilaç terkiplerinin içerisine ilave edilerek etkinin artması sağlanıyor. Ancak baharat olarak kullandığımız karabiber miktarının karaciğerde hasara yol açması ya da hamilelerde düşüğe neden olması veya başka bir yan etki beklenmesi doğru olmaz. Her zaman belirttiğim gibi “her şeyin azı yarar, fazlası zarar”.
Yemek sonrası insülin, kolesterol ve trigliserit düzeylerinde gözlenen yükselme baharatlar ile önlenebilir
Yemeklerimizin vazgeçilmez lezzet öğesidir baharatlar. Günlük olarak sıklıkla tüketilmeleri sebebiyle sağlık için yararlarına yönelik deneysel bulgular, diğer bitkisel ürünlere kıyasla çok daha fazla dikkati çekiyor. İnsanlar, yemeklerinde lezzet yanında sağlığı için yarar sağlayabilecek baharatların hangileri olduğunu merak ediyor. Çok sayıda bilimsel çalışmada, çeşitli baharatların vücut işlevleri için yararlarını ortaya koyan deneysel bulgular yayımlanıyor. Baharatların hemen hepsinin ortak özelliği, değişen seviyelerde antioksidan etki göstermeleri. Birçok kronik hastalığın başlıca etkenleri arasında oksida- tif hasar önemli rol oynadığı için, antioksidan etkili maddeler son yılların en dikkati çeken konuları arasında. Amerikan Tarım Dairesi (USDA) gıdaların antioksidan etkilerini deneysel yöntemlerle (ORAC) inceleyerek bir veri tabanında topladı. Yapılan antioksidan etki sıralamasında baharatlar en üst sıralarda yer alıyor. Listedeki en etkili baharatların, şeker ve lipit metabolizması ile yangı tepkimelerinde etkili olduğu görülüyor.
Amerika’da yapılan küçük ölçekli bir klinik çalışmanın sonuçları yakın geçmişte yayımlandı. Çalışmada 30-65 yaşları arasında sigara içmeyen, herhangi bir ilaç kullanmayan 6 sağlıklı erkek gönüllüye yüksek antioksidan etkili baharat karışımı (14 gram) ile lezzetlendirilmiş tavuk yemeği içeren bir diyet menüsü verildikten sonra alınan kan örneklerinde, plazma antioksidan kapasitesi (ORAC, demir-redükleyici antioksidan etki, total tiyol), kan şekeri ve lipit değerleri değerlendirilmiş. Aynı deney grubuna bir hafta sonra, bu defa aynı tavuklu diyet menüsü baharat ilave edilmeden verilmiş. Sonuçların daha net yorumlanabilmesi için, gönüllülerin bu son uygulamadan 48 saat öncesinden başlayarakantioksidan etkisi olabilecek herhangi bir besin almaması sağlanmış.
Yapılan değerlendirmede baharat içerikli yemeğin baharat içermeyen yemeğe oranla yemek sonrası insülin ve trigliserit seviyelerini belirgin bir şekilde düşürdüğü görülmüş. İnsülin seviyesinde yüzde 21 ve trigliserit seviyesinde ise yüzde 31 daha düşük bir seviye sağlanırken, glikoz seviyesi üzerinde bir etkisi bulunmadığı bildiriliyor. Diğer taraftan, baharatlı yemeğin kolesterol düzeyleri (total ve HDL) üzerinde herhangi bir etkisi gözlenmemiştir.
Prof. Dr. Erdem Yeşilada