İslam Medreselerinde Yapı çeşitleri

MEDRESELERİN YAPI ÇEŞİTLERİ

Selçuklu medreselerinde form, dıştan içe doğru değil; içten yani avludan dışa doğru gelişmiş ve avlu düzeni binanın şekillenmesinde en önemli eleman olmuştur. Açık avlulu Selçuklu medreselerinde portal genellikle binanın uzunlamasına ekseni üzerinde, ana eyvanın karşısındadır. Kapıdan, giriş eyvanına geçilir. Bütün kapalı avlulu medreselerde olduğu gibi açık avlulu Selçuklu medreselerinde de dershane hacimleri ana eyvanın bir veya iki yanına konulmuş ve genellikle bu odalar kubbeli yapılmıştır. Kubbeli medreselerde türbe, bina planlanırken bazen kubbeli dershanelerden birinin sonradan bu amaçla kullanıldığı da oluyordu. Diğer Selçuklu medreselerinde de türbe yan kanatlarda, ya da binanın ön kısmında bulunur. Mesela sırçalı medresesinde giriş eyvanının sağın dadır. Eyvanın sağında ve solunda bulunan kubbeli odalardan birisi Müderrise, diğeri de Mu'id'e ait idi (Atçeken, 1998).

Anadolu Selçukluların kurduğu medreseler kubbeli ve eyvanlı olarak iki tip halinde, gerek plan ve gerek mimari süslemeleri bakımından sonuna kadar hızını kaybetmeyen devamlı bir gelişme göstermişlerdir (Yazıcı, 2002). Eyvan, medresede çalışma ve istirahat yeridir (Arabacı, 1998). İklim şartları göz önünde tutularak medrese yapımında iki tip ortaya çıkmıştır. Bunlar;

 Açık Avlulu Medreseler:

Açık avlulu Anadolu medreselerinde, avlunun girişe karşı olan cephesinde, sağ ve solunda odaların yer aldığı büyük bir eyvan mevcuttu. Bazen yanlarda da birer eyvan bulunurdu. Önü revaklı küçük hücreler, öğrencilerin yatıp kalkmaklarına ve çalışmalarına aitti (Hızlı, 1998). Taç kapı genellikle binanın uzunlamasına ekseni üzerinde, ana eyvanın karşısındadır. Dershaneler, ana eyvanın bir veya iki yanına konulmuş ve genellikle bu odalar kubbeli yapılmıştır (Gül vd., 2003).

Konya'daki Sırçalı Medrese, Akşehir'deki Taş Medrese, Sivas'taki Burciye Medresesinde giderek simetrikleşen plan kurguları, XIII. Yüzyılın son çeyreğinde Sivas'taki Gök Medrese ve Çifte Minareli Medrese ile Erzurum'daki Çifte Minareli Medresede en olgun şekline ulaşır (Orman, 2003).

Kapalı Avlulu Medreseler:

Kapalı avlulu medrese tipi ise, açık avlunun yerinde çoğu zaman bir havuzu ihtiva eden kubbeli kısım ile, ona bitişik oturma odaları ve dershanelerden ibarettir (Hızlı, 1998). Orta mekân kubbe ile örtülüdür. Bu sebeple plan, kare veya kareye yakın bir dikdörtgen biçimindedir (Gül vd., 2003). Aydınlıklı bir kubbeyle örtülen kapalı avlulu model Isparta'daki Ertokuş, Konya'daki Karatay ve İnce Minareli ve Kırşehir'deki Caca Bey Medreselerinde sergilendiği plan ve tasarım zenginliği ve sahip olduğu anıtsal niteliklerle Selçuklu döneminde gelişimini tamamlar (Orman, 2003). Anadolu Selçuklu medreseleri, genellikle tek katlıdır. Ancak Sırçalı Medrese'de olduğu gibi iki katlı olanı mevcuttur. Eyvan sayıları belli değildir (Atçeken, 1998).

Osmanlı devrinde Bursa başta olmak üzere, her şehirde medreseler, genellikle açık avlulu ve revaklı bir avlunun etrafında inşa edilmiş talebe odalarından ve bu avlunun bir tarafında ders okutmaya ayrılmış eyvan gibi önü açık veya kapalı büyük bir dershaneden meydana geliyordu (Hızlı, 1998). Öyle ki, Osmanlı medrese dershanelerinin kıble yönünde genellikle bir mihrap bulunurdu. Ders saatleri dışında ve namaz vakitlerinde dershaneler mescit olarak kullanılmıştır (Hızlı, 1998).

Tunay KARAKÖK

BARTIN ÜNİVERSİTESİ EĞİTİM FAKÜLTESİ DERGİSİ