İslam fethinden 19. yüzyıla kadar Mardin

Tarihi çok eskilere dayanan Mardin, İslam hâkimiyetine 640 yılında Hz. Ömer'in kumandanlarından İyaz b. Ganem’in kumandanlığında barış yoluyla girmiştir. Artuklular devrinde ilimize gelen İbn Battûta da (v. 1368); kentte birçok medrese, cami ve zâviye inşa edildiğinden bahsetmiştir.

TARİH 12.04.2021, 21:25 Ramazan Peri
İslam fethinden 19. yüzyıla kadar Mardin

Tarihi çok eskilere dayanan Mardin, İslam hâkimiyetine 640 yılında Hz. Ömer'in kumandanlarından İyaz b. Ganem’in kumandanlığında barış yoluyla girmiştir.[1] İyaz b. Ganem’in ordusunda Halid b. Velid, Muaz b. Cebel, Said b. Zeyd gibi seçkin sahabeler de bulunmaktaydı.[2]

Mardin tarihçilerinden Abdulgani Efendi’nin bildirdiğine göre; İyaz b. Ganem, kentin yönetimini Hristiyanlıktan İslamiyet’e geçen ve fetih öncesi Mardin’in hâkimleri olan Şahriyaroğlu Amid ve Mariye’ye bırakmıştır. Mardin bu ailenin elinde yüz sene kalmıştır. Ardından kent, ıssızlaşarak harap halde yüz yıl kalmıştır.[3] Üç halîfe, Abbasi ve Emevi dönemlerinde kaynaklarda Mardin isminin zikredilmemesi bu bilgiyi teyit etmektedir. Bu dönemlerde Mardin, el-Cezire valisinin Mardin’e gönderdiği nâipler tarafından yönetilmiştir. Bölge, bu dönemlerde bölgeye göç eden Arap kabileler ve Harici İsyanlar neticesinde istikrarsız bir dönem geçirmiştir.[4]

9. yüzyılın ikinci yarısından sonra Mardin ve yöresi, Musul merkezli Hamdân ailesinin yönetimindedir.[5] 990’dan itibaren Mardin, Mervânilerin

hâkimiyetine girmiştir.[6]

Mervâniler döneminde Mardin, istikrarlı bir dönem geçirmiş ve özellikle Mervânilerden Nâsirudevle Ahmed (1011-1061) zamanında bayındır hale gelmiştir. Bu hanedanlık devrinde yaşanan önemli olaylardan biri; bölgeye doğudan ve kuzeyden sarkan Türkmen akınlarının yoğunlaşmasıdır. Böylece Kürdlerin, Ermenilerin, Yakubi ve Nasturilerin yaşadığı bölgenin yeni bir ırkla tanışması bu dönemde olmuştur.6 [7]

Mardin, 1108 senesinde Artuklular’ın hâkimiyetine girmiştir.[8] Artuklular, Mardin’i salt askeri harekâtların üssü olmaktan çıkarıp el-Cezire’nin en önemli siyâsî, kültürel ve ekonomik merkezlerden biri haline getirmişlerdir. Aynı zamanda Artuklu hâkimiyetine kadar azınlıkta olan Müslüman nüfus; bölgeye Müslüman-Türk akışının yoğunlaşması sonucu baskın hale gelmeye başlamıştır. Müslüman nüfusun artması dini kurumlara olan ihtiyacı doğurmuş, bunun sonucunda Artuklular döneminde günümüz Müslüman nüfusun ihtiyacını bile karşılayacak kadar dini kurum inşa edilmiştir.[9]

Artuklular devrinde ilimize gelen İbn Battûta da (v. 1368); kentte birçok medrese, cami ve zâviye inşa edildiğinden bahsetmiştir.[10]

Artuklu meliki Sultan İsa’nın ölümü üzerine yerine kardeşi Melik Salih geçer. Bu dönemde bölgede Karakoyunlu-Akkoyunlu çatışması yaşandığından Melik Salih, Karakoyunlu Bey’i Kara Yusuf Bey’i Mardin’e davet eder. Mardin’i kendisine teslimi şartıyla daveti kabul eden Kara Yusuf Bey, Mardin’e gelir ve Akkoyunlu Beyi Kara Yülük Osman Bey’i mağlup eder. Daha sonra Melik Salih’e Musul’u iktâ olarak verir ve kendi adamlarından birini Mardin’e vali olarak tayin eder. Böylece 12. yüzyılın başından başlayıp üç asır süren Artuklu hâkimiyetinden sonra Mardin’de Karakoyunlu hâkimiyeti başlar. 1402’de başlayan Karakoyunluların Mardin hâkimiyeti ise otuz yıl sürer ve 1432’de Mardin’de Akkoyunlular devri başlar.

Abdulgani Efendi, Karkoyunluların Mardin ve civarında yaptıkları bir esere rastlanılmadığını belirtir.[11]

16. yüzyılın başlarına kadar Mardin’de hüküm süren Akkoyunlular, Mardin ve çevresinde pek çok eser inşa etmiş ve bu eserlere birçok vakıf bağışlamışlardır.[12] Akkoyunlulardan sonra ise Mardin’i 1507’de Safeviler kendi hâkimiyetine almıştır.[13]

Çaldıran Savaş’ında Safevileri yenen Yavuz Sultan Selim, İran seferinden Amasya’ya dönerken İdrîs-i Bidlisî’yi (v. 1520) Urmiye Göl’ünden Malatya’ya ve Diyarbakır’a kadar uzanan Kürdistan bölgesini Şah İsmail’e karşı ayaklandırıp Osmanlı’ya bağlamaya teşvik için bu bölgeye gönderir. İdrîs-i Bitlisî, hiçbir çatışma yaşamadan Urmiye, Sorân, Bitlis ve Cizre’de bulunan Kürd beylerini Osmanlı hâkimiyetine girmeye ikna eder.[14] Bilindiği üzere; Osmanlı ve Safeviler arasında yaşanan rekabetin ana nedeni, sünnî-şiî çatışmasıdır. Kürd beylerinin İdrîs-i Bitlisî’nin davetine icabet etmelerinde en büyük etken bu olmalıdır. Kürdistan Bölge’sinin büyük kısmının Osmanlı hâkimiyetine girmesi üzerine Şah İsmail, Kara Han’ı Urfa hâkimi Durmuş Beyle birlikte Diyarbakır’ın zaptı için gönderir. Diyarbakır halkı, İdrîs-i Bitlisî vasıtasıyla I. Selim’den yardım ister.[15] I. Selim, bu yardım isteği üzerine Bıyıklı Mehmed Paşa’yı görevlendirir. Bıyıklı Mehmet Paşa kumandasındaki Osmanlı ve Safevi ordusu arasında Kızıltepe yakınlarındaki Dede Kargın mevkiinde 1516’da yapılan harpte Osmanlı ordusu galip gelir. Bu harp neticesinde Mardin bölgesi Osmanlı hâkimiyetine girer.[16]

Artuklular devrinde “rönesans” yaşayan Mardin’de; Osmanlı idâresi altında önemli bir hadise cereyan etmez. Dolayısıyla 19. yüzyıla kadar geçen üç yüzyıllık zaman dilimi Mardin için kendi dinamikleriyle ayakta duran İstanbul’un tam egemenliğinde değil belki gölgesinde geçen bir dönem olur.[17] Nitekim geçen bu kadar asra rağmen Mardin hâlâ bir Artuklu şehri olarak hatırlanmaktadır.

19. yüzyılda ilimizde göze çarpan en önemli iki husus, misyonerlerin faaliyetleri ve yerel yönetimler ile merkezi yönetimler arasında çıkan çatışmalardır. Merkezi yönetim ve Mardin’deki yerel yönetimler arasında çıkan bu çatışmalar Mardin tarihini ele alan kaynaklarda geniş bir şekilde ele alınmıştır.[18] Çatışmaları konu alan kaynaklar tarandığında, Mardin "yaşamayan sadece savaşan” bir kent olarak dikkat çekmektedir.[19]

Bölgenin genelinde görülen bu iki hareket tasavvuf erbâbının bölgede daha etkili olmasını sağlamıştır. Özelikle bölgede 19. yüz yıldan itibaren Nakşibendi şeyhler etkili olmaya başlamıştır.[20] Mardin için de aynı durumun geçerli olduğu görülmekte ve Nakşibendiliğ’in, ilimizde de en etkili tarîkat konumuna yükseldiği görülmektedir.

Ahmet Arslan

Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
Temel İslam Bilimleri Anabilim Dalı

--------------------------------------------------

[1] Mehmet Taştemir, “Mardin”, DİA, TDV Yayınları, İstanbul 2003, c. 28, s. 44.

[2] Abdulgani Fahri Bulduk, Mardin Tarihi, Burhan Zengin (Yay. Haz.), GAP İdaresi Başkanlığı

Yayınları, Ankara 1999, s. 6.

[3] Bulduk, Mardin Tarihi, s. 21.

[4] Hasan Şimeysânî, Medînetü Mârdîn (Mine’l Fethi’l-'Arabî İlâ Seneti m.1515/h.921), 'Âlemü’l-

Kitâb, Beyrût 1987, ss. 54-65.

[5] Suavi Aydın, Kudret Emiroğlu, Oktay Özel, Süha Ünsal, Mardin Aşiret-Cemaat-Devlet, Türkiye

Ekonomik Ve Toplumsal Tarih Vakfı, İstanbul 2000, s. 77.

[6] Ahmed b. Yûsuf b. Alî b. el-Ezrak el-FârikÎ, Târîhu’l-Fârikî, Abdüllatîf Avad(nşr.), İdâretü’l-

İhyâü’t-Türâs, Kahire 1959, s. 50-51.

[7] Aydın, Emiroğlu, Özel, Ünsal, Mardin Aşiret-Cemaat-Devlet, s. 79.

[8] Osman Turan, Doğu Anadolu Türk Devletleri Tarihi, Nakışlar Yayınevi, İstanbul 1980, s. 145.

[9] Abdülbaki Bozkurt, “el-Cezire Fatihi İyaz Bin Ğanem Ve Mardin’in İslamlaşması”, (Yüksek

Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya 2006) s. 78.

[10] İbn Battûta, Tuhfetü’l-Enzâr fi Garâibi’l-Emsar ve 'Acâibi’l-Esfâr, Akademiyet’ül Memeleket’il

Mağribiyye, Ribat 1417, c.2, ss. 86-88.

[11] Bulduk, Mardin Tarihi, s. 140.

[12] Göyünç, XVI. Yüzyılda Mardin Sancağı, s. 13.

[13] M. C. Şehabeddin Tekindağ, “Yeni Kaynak ve Vesîkalann Işığı Altında Yavuz Sultan Selim'in İran

Seferi”, Tarih Dergisi, c. 17, s. 49.

[14] Göyünç, XVI. Yüzyılda Mardin Sancağı, s. 16.

[15] Göyünç, XVI. Yüzyılda Mardin Sancağı, s. 17.

[16] Mehdi İlhan, “Bıyıklı Mehmed Paşa”, DİA, TDV Yayınları, İstanbul 1992, c. 6, s. 117.

[17] Aydın, Emiroğlu, Özel, Ünsal, Mardin Aşiret-Cemaat-Devlet, s. 118.

[18] Bu çatışmalar için bkz. (Bulduk, Mardin Tarihi; Abdüsselam Efendi, Mardin Tarihi; Hüseyin Haşimi Güneş (Haz.), İstanbul 2007; İbrahim Özcoşar, Merkezileşme Sürecinde Bir Taşra Kenti, Artuklu Üniversitesi Yayınları, Mardin 2009.)

[19] Özcoşar, Merkezileşme Sürecinde Bir Taşra Kenti, s. 25.

[20] Martin van Bruinessen, Ağa, Şeyh, Devlet, Banu Yalkut (çev.), İletişim Yayınları, İstanbul 2013, s.

334-340.

Yorumlar (0)
15
açık
Namaz Vakti 29 Mart 2024
İmsak 05:18
Güneş 06:45
Öğle 13:14
İkindi 16:45
Akşam 19:32
Yatsı 20:54
Puan Durumu
Takımlar O P
1. Galatasaray 30 81
2. Fenerbahçe 30 79
3. Trabzonspor 30 49
4. Beşiktaş 30 46
5. Kasımpasa 30 43
6. Başakşehir 30 42
7. Rizespor 30 42
8. Antalyaspor 30 41
9. A.Demirspor 30 39
10. Alanyaspor 30 39
11. Sivasspor 30 38
12. Samsunspor 30 36
13. Kayserispor 30 36
14. Ankaragücü 30 33
15. Hatayspor 30 33
16. Konyaspor 30 33
17. Gaziantep FK 30 31
18. Karagümrük 30 30
19. Pendikspor 30 29
20. İstanbulspor 30 13
Takımlar O P
1. Eyüpspor 27 64
2. Göztepe 27 56
3. Sakaryaspor 27 47
4. Ahlatçı Çorum FK 27 45
5. Kocaelispor 27 45
6. Bodrumspor 27 44
7. Boluspor 27 43
8. Bandırmaspor 27 41
9. Gençlerbirliği 27 40
10. Erzurumspor 27 37
11. Ümraniye 27 33
12. Keçiörengücü 27 32
13. Manisa FK 27 31
14. Şanlıurfaspor 27 27
15. Tuzlaspor 27 27
16. Adanaspor 27 27
17. Altay 27 15
18. Giresunspor 27 7
Takımlar O P
1. Arsenal 28 64
2. Liverpool 28 64
3. M.City 28 63
4. Aston Villa 29 56
5. Tottenham 28 53
6. M. United 28 47
7. West Ham United 29 44
8. Brighton 28 42
9. Wolves 28 41
10. Newcastle 28 40
11. Chelsea 27 39
12. Fulham 29 38
13. Bournemouth 28 35
14. Crystal Palace 28 29
15. Brentford 29 26
16. Everton 28 25
17. Luton Town 29 22
18. Nottingham Forest 29 21
19. Burnley 29 17
20. Sheffield United 28 14
Takımlar O P
1. Real Madrid 29 72
2. Barcelona 29 64
3. Girona 29 62
4. Athletic Bilbao 29 56
5. Atletico Madrid 29 55
6. Real Sociedad 29 46
7. Real Betis 29 42
8. Valencia 28 40
9. Villarreal 29 38
10. Getafe 29 38
11. Las Palmas 29 37
12. Osasuna 29 36
13. Deportivo Alaves 29 32
14. Mallorca 29 30
15. Rayo Vallecano 29 29
16. Sevilla 29 28
17. Celta Vigo 29 27
18. Cadiz 29 22
19. Granada 28 14
20. Almeria 29 13
Günün Karikatürü Tümü