Osmanlı İmparatorluğu’nda medreselerde kullanılan öğretim metodu dedüktif karakterde idi. Bu metodun esasını meseleleri naslara ve otoritelere dayandırmak teşkil etmektedir. Bu dedüktif metot, ilk zamanlarda ezberi esas almıştır. İlk önce Kur’anı ezberlemek ve mümkün olduğu kadar çok sayıda hadis öğrenmek gerekiyordu. [1] Bir müddet sonra imlâ metodu gelişmeye başlamıştır. Buna göre talebeler ders esnasında hocanın karşısında halkalar halinde oturarak dersi takip etmekte ve gerektiği yerlerde not tutmaktaydılar.[2] Bu not tutma yöntemi Kur’an-ı Kerim dersleri hariç hemen hemen bütün derslerde uygulanmaktaydı. Zamanla imlâ metodunun yanında şerh ve izah metodu da gelişmeye başlamıştır. Medreselerde okutulan kitapların nüshalarının çoğalması ve bunların öğrencilerin eline geçmesinden sonra yavaş yavaş imlâ metodu terk edilmeye başlanmıştır. Bundan sonra metni bir öğrenci yükse sesle okuyor, hoca da gerekli izahlarda bulunuyordu ve metin üzerinde düzeltmeler yapıyordu. Ayrıca hoca, kendisinin yapmış olduğu izahları talebelere yazdırıyordu. Müderrisler, kimi zaman okuttukları derslerden herhangi bir bahis üzerine talebelerine münazaralar yaptırırlar ve neticede iki taraf arasında hakem olup mütalâalarını söylerlerdi.[3] Talebeler, medresede öğrendiklerini medrese yakınındaki mescit ve câmilerde halka anlatmakta[4] veya, tatil zamanlarında ülkenin dört bir yanına dağılarak halka bildiklerini anlatmak suretiyle bir nevî staj da yapmış olmaktaydılar.[5]
Medreselerde soru-cevap metodu da kullanılmaktaydı. Hoca öğrencilere soru sorup cevabını beklediği gibi, öğrenciler de belirli bir nizama göre hocaya soru sorabilirlerdi. Yani derslerde takrir ve karşılıkla konuşmaya yer verilirdi. Belirli günlerde halka açık toplantılar da düzenlenirdi. Medreselerde her ne kadar kendi binalarında ders yapılıyorduysa da camilerde de sık sık ders yapılır ve bu dersi herkes izleyebilirdi. Ders-i âmm denen meşhur hocalar kent ve kasabaların büyük camilerinde “cami dersleri” adıyla herkese açık olarak dersler verirlerdi. Cemaat hocanın etrafında halka olur, anlatılanları dinlerdi. Bu derslerin düzenli izleyicileri bulunmaktaydı. İkindi namazından sonra daha sık yapıldıkları için “ikindi dersleri” de denilmekteydi.
Osmanlı medreselerinde okutulan derslerin nasıl bir sıra takip ettiğini bugünkü bilgilerimiz ışığında tam olarak bilememekteyiz. Fakat medrese derslerinin İslâm aleminde aşağı yukarı hemen hemen aynı program dahilinde ve aynı metotla tedris edildiği ve tatil günlerinin de birbirine benzediği rahatlıkla söylenebilir. Bununla birlikte Osmanlı medreselerinde ilk sınıflarda derslerin muhtasarının, sınıf derecesi yükseldikçe mufassalının okutulduğu da söylenebilir. Bu bilgiler ışığında Osmanlı medreselerinde öğretim faaliyetlerinde “tedricilik” usûlüne uyulduğu ileri sürülebilir. Muallim Cevdet de, bu tespite uygun gelecek bir biçimde, Osmanlı medreselerinde derslerin kolaydan (muhtasardan) zora (mufassala) doğru bir seviyede okutulduğunu ifade etmiş, ayrıca medrese talebelerine ders programı dışında bol vakit de bırakılmasını isteyerek bu yolla talebelerin ders dışı konularla ilgili mevzuları da öğrenmelerinin önemi üzerinde durmuştur.[6]
Medreselerdeki öğretim metodu, daha sonraları müşahede, tecrübe, tetkîk ve tenkide yer vermeyen, sadece ayetlerin, hadislerin veya diğer metinlerin Aristo mantığına göre şerh ve tefsirine inhisar eden bir metot halini almıştır. Mânâdan ziyade lafza kıymet veren, yazı öğretimine yer vermeyen skolastik bir nitelik halini kazanmıştır.[7] Müderrisler, felsefî ve kelamî meselelere çözüm bulmak ve tartışmak yerine, bu konuları eski bilgilerle geçiştirmeyi tercih etmişlerdir. Böylece medreselerde amaç; düşünen, araştıran ve sorgulayan insan yetiştirmek olmaktan çıkmış, sadece mevcut bilgilerle yetinen, sorgulamayan hazırla yetinen insan modeli yetiştirmek şekline dönüşmüştür. Bu kısır döngü talebenin zihninin gereksiz bilgilerle dolmasına, dolayısıyla öğrenci boyutunda zaman kaybının oluşmasına yol açmıştır. Bu husus ile ilgili olarak 1876 yılında toplanan ve 15 müderris tarafından hazırlanan raporda öğrencilerin şerh ve haşiyelerle gereksiz yere uğraşarak medresede boş yere vakit geçirdikleri dile getirilmiştir. Yine aynı raporda müderrislerin derse başlamadan önce bir önceki dersi soru-cevap yolu ile tekrar etmelerinin gereği üzerinde durularak müderrislerden talebelere çeşitli sorular sormak suretiyle derse aktif olarak katılımlarının sağlanması ve onlardan okudukları konuları örnekler vererek anlatmalarını temin etmeleri istenmiştir.[8]
Medreselerde Eğitim-Öğretim Faaliyetlerinde Takip Edilen Ölçme ve Değerlendirme Uygulamaları
Medrese eksenli eğitim pratiğinde ölçme değerlendirme faaliyetlerinin en dikkat çekici yönü salt bilişsel davranışlar değil, beceri ve ahlâkî davranış yapılanmasını da içine alan bütüncül bir şahsiyet derleme süreci oluşudur. Böylece medrese geleneğinde müderris eksenli bir ölçme değerlendirme pratiğinin var olduğu da dikkatlerden kaçmayacaktır. Sınıf sisteminin olmadığı, ferdî öğretim modelinin yaygın olduğu medrese geleneğinde ölçme değerlendirme uygulamaları da öğrencinin bireysel yeteneğine uygun olarak yılın her hangi bir zamanında müderris- öğrenci ilişkisi çerçevesinde yapılır ve bu tür bir değerlendirme öğrenciye verilen diploma niteliğindeki “icazetname” ile sonuçlanırdı.[9] Esasen İslam öğretimi; sınavlara, en verimli dönemlerinde dahi tahsilin her türlü ihtiyacı dikkate alınıp uygulandığı halde gereken önemi vermemiş, öğretim gelenekleri arasında “sınav” diye bir kademe, bir disiplin olmamıştır.[10] Sınav, medreseyi bitirmiş olanlardan her yönü ile birbirine eşit iki kişi bir işe istekli olursa daha iyi olan adayı seçmek için yapılmıştır.[11] Zengin, sınavların talebeyi çalışmaya sevk eden zorlayıcılığı ve teşviki, hocanın takdirini kazanma isteği, talebe arasında ortaya çıkan rekabet, tahsilin dini bir emir oluşunun teşvik ediciliği gibi bir takım faktörlerin etkisi ile esasen oluştuğunu, fakat son dönemlerden itibaren bu etmenlerin etkisinin giderek zayıflaması sonucu eğitim-öğretim açısından olumsuz bir durumun ortaya çıktığını vurgulamıştır.[12]
Tarihsel süreç içersinde müderrisliğe tayin olunacak “mülazimler”, mülazim olduktan yedi yıl sonra “Rüus” sınavına girerlerdi. Başarılı olanlara “Ders-i Âmlık” payesi ve İptidâ-i Hâriç medreselerde öğretim yapma yetkisini verecek olan “İstanbul Rüûsu” denilen bir diploma verilirdi. Göreve en düşük seviyedeki medreseden başlayan müderrisler, zamanla kademe kademe yükselerek daha üst dereceli medreselere kadar çıkabilirlerdi. Oysa 1592 yılından itibaren müderrislik görevi bir rütbe haline getirilmiştir. Müderrislik payesi, yüksek dereceli ulemanın çocuklarına daha küçük yaşlardan itibaren verilmeye başlanmıştır. Böylece, ilmî hiyerarşiye uyulmaksızın terfi, ilerleme, ölçme ve değerlendirme yapılması gibi olaylara sıkça rastlanır olunmuştur. Bu tarzdaki uygulamaların tesiriyle ilim ile cehalet bir tutulur hale gelmiş ve ikisinin birbirinden ayrılmaması nedeniyle alim ve cahil bir olarak telakki edilmiş ve bu durum ilmi çalışmaya rağbetin azalmasına ve cehaletin yayılmasına yol açmıştır.[13]
Kısacası Osmanlı medreselerinde sınavın ancak mezunların göreve atanmaları sırasında söz konusu olduğunu söyleyebiliriz. Bunun dışında öğretim faaliyeti esnasında talebeler okudukları derslerden sınava tabî tutulmamaktaydılar. Fakat 1853’den itibaren medrese öğrencileri “kur’a sınavı” adıyla toplam altı yıl devam eden bir sınava tabî tutulmuşlardır. Bu dönemlerde, medrese öğrencileri askerlik hizmetlerinden muaf oldukları için medreselerde büyük bir yığılma olmuş, buradaki yığılmayı biraz olsun azaltmak için kur’a sınavı uygulamasına başvurulmuştur. Kur’a sınavlarında, askerlik kur’ası çekildiği zaman ismi çıkan medrese öğrencisi genel bir sınava alınıyor; bu sınav neticesinde başarılı olursa medresede kalıyor, başaramazsa askere alınıyordu. Sınavlar, medresede okutulan derslerden dönem veya yıl sonunda yapılıyordu. İsterse dönem başında olsun, kur’a kime çıkarsa hangi dersleri okuduğu gibi hususlar göz önüne alınmaksızın talebe medresede okutulmakta olan derslerden genel bir sınava alınıyor ve başarısız olması durumunda derhal askere alınıyordu. Mehmet Fatin, medreselerde yapılan kur’a sınavlarında görülen aksaklıkları şu şekilde dile getirmiştir:
a- İmtihanlar programa göre yapılmamakta, sorular talebenin okuduğu derslerden sorulduğu gibi okumadığı derslerden de sorulabilmektedir. Bu durumda kur’ası çıkan talebe halen okuduğu dersleri bir tarafa bırakıp ileriki yıllarda göreceği derslerle uğraşmak zorunda kalmaktadır. Halbuki bu sınavlarda talebenin o ana kadar okuduğu derslerden sorumlu tutulması gerekmektedir.
b- İmtihanlar ders yılı sonunda yapılması gerekirken, dönemin başında veya ortasında da yapılmaktadır. Bu tarz uygulamalar öğretimin bütünlüğü ve devamlılığı açısından zararlı olmaktadır.
c- İmtihanlarda talebeye sadece bir hak verilmekte, başarısız olanlar hemen askere alınmaktadır. Bu durumda aslında başarılı olabilecek bir talebe herhangi bir nedenden dolayı başarısız duruma düştüğünde öğrenim hayatı ve istikbali tehlikeye girmekteydi. Bu açıdan her öğrenciye kur’a sınavlarında başarısız olmaları durumunda ikinci bir hakkın daha verilmesi gerekmektedir.[14] Kur’a sınavları uzun zaman uygulanmış, ancak 1892 yılında kaldırılmıştır. Ondan sonra medrese öğrencileri hiçbir sınava alınmamış, bu durum medrese öğretiminin seviyesini olabildiğince düşürmüştür.
II. Meşrutiyet döneminde medreselerde yapılması gerekli görülen yenilikler içerisinde, mekteplerde uygulanmakta olan sınıf imtihanlarının buralarda da uygulanmasının yanı sıra kur’a ve rüus sınavlarında da bir takım düzenlemelere gidilmesi kararlaştırılmıştır. Ergün’e göre Mehmet Fatin, medreselerde yapılacak sınavların diğer okullardaki sınavlar gibi olmasını ancak, yeni bir sistem kuruluncaya kadar kur’a sınavlarının biraz iyileştirilerek tekrar uygulanmasının şart olduğunu önermiştir. Yine Hoca Muhyiddin, medrese öğrencilerinin her yıl sınava alınmalarını, bu sınavlarda fen bilimleri alanından da soru sorulmasını, çok başarılı olanların ödüllendirilmesini önererek üç yıl üst üste sınıfını geçemeyen medrese öğrencilerinin medreseden atılmalarının uygun olacağını belirtmiştir. Ayrıca o dönemde Beyanü’l-Hakk adlı gazetede çıkan yazılarda da medreselerde uygulanan sınav sistemi üzerinde durulmuş ve talebelerin belirli periyotlarla sınava alınmalarının önemi açıklanmış ve sınavların yazılı ve sözlü olarak yapılmasının getireceği faydalar belirtilmiştir.[15]
1910 yılında hazırlanan Medaris-i İlmiye Nizâmnâmesi’nde medrese talebelerinin her yıl tatilden önce almış oldukları derslerden sınava tabî tutulmaları belirtilmiştir. Zamanı, yeri ve şeklinin İstanbul’da Meclis-i Mesâlih-i Talebe, taşrada ise Müftünün başkanlığında kurulacak olan komisyonlarca belirlenecek bu sınavlarda, ikiden fazla dersten başarısız olan talebelerin aynı sınıfı tekrar etmeleri, iki veya daha az dersten başarısız olanlara ise bütünleme sınavı hakkının verilmesi kararlaştırılmıştır. Üç yıl üst üste sınıfta kalanların kaydının silineceği ifade edilerek, başarılı olanlara birer tasdiknamenin verilmesi istenilmiştir.[16] 1914 yılında yayınlanan Islâh-ı Medâris Nizâmnâmesi’nde ise ölçme ve değerlendirme konusuna pek fazla yer verilmemiştir. Sadece kontenjanın üzerinde bir talep olması durumunda eleme sınavının yapılması, orta ve yüksek dereceli medreselerin ara sınıfına kabul edilecek öğrencilerin, daha önceki sınıflarda okutulan derslerden sınava alınmaları esası getirilmiştir. Örneğin medreseye beşinci sınıftan başlamak isteyen bir talebe, önceki dört sınıfın derslerinden sınava alınmakta, başarılı olması durumunda medreseye kaydı yapılabilmektedir. Yine aynı nizâmnâme ile kurulması kararlaştırılan Medresetü’l-Mütehassisin’e yüksek dereceli medreselerden mezun olanlarla, bu medreseleri dışarıdan bitirenlerin kabul edileceği, başvuruların fazla olması durumunda bir eleme sınavının yapılacağı belirtilmiştir.[17]
II. Meşrutiyet döneminde medreselerde uygulanan ölçme ve değerlendirme konusunda ayrıntılı biçimde görüş bildiren düşünürlerin başında Eşrefzâde Mehmet Şevketî gelmektedir.[18] Şevketî, sınav kelimesinden ne anladığını şu sözleri ile açıklamaya çalışmıştır.[19]
“Bizde mutat olan imtihanlar hem tahsil niyetinde ihraz edilen iktidar-ı ilmiyi göstermek hem de tedris, vaiz gibi mahdut metâliblere nail olmak üzere icra edilen bir müsabakadır ki bunda talebenin hakkını gözetmek için sualler muayyen ve mahdut olarak irat olunur.”
Şevketî, orta dereceli medreselerde derslerin öğretim yılının bitimine bir ay kala tamamen kesilmesini, bu bir aylık süre içerisinde konuların müderrisler tarafından tekrar edilmesinin faydasına değinmiş ve sürenin bitiminden sonra öğrencilerin sınava alınmalarının daha faydalı olacağını vurgulamıştır. Sınavların ilgili medresede görev yapan müderrisler ile Meşihat makamınca tayin edilecek olan mümeyyizlerden oluşacak bir komisyon tarafından yapılmasını uygun görmüştür. Yapılan bu sınavlarda başarılı olan öğrencilere heyet-i umumiye tarafından onaylanmış bir belge verilmelidir. Eğer bir öğrenci yapılan sınavda başarısız olursa, bu öğrenci medresede yatılı ise, durumu gündüzlü öğrenci statüsüne çevrilmelidir. Şayet bu öğrenci ikinci defa yapılan sınavlarda başarısız olursa medreseden kaydı silinmelidir. Şevketî, yüksek dereceli medreselerde ise, kayıt yaptırmak isteyen öğrencilerin yazılı ve sözlü bir sınava alınması gerektiğini belirtmiş, yazılı sınavın önceden belirlenen bir konu hakkında öğrenci tarafından hazırlanacak tez şeklinde olmasını önermiştir. Hazırladığı tez beğenilerse öğrenci, sözlü sınava girebilecektir. Yüksek dereceli bir medreseye yazılı ve sözlü sınavları geçerek kayıt yaptıran bir öğrencinin üç yıl üst üste derslerinden başarısız olması durumunda medreseden kaydı silinebilecektir.[20]
Şevketî’yi kendi döneminde yaşayan ve medreselerin ıslahına yönelik olarak fikirlerini açıklayan düşünürlerden ayıran belirgin bir özelliği vardır. Bu özellik, sınava alınacak talebelerin sınavlarda göstermiş oldukları başarıların derecesini not olarak ifade etmiş olmasıdır. Sınav yapma usulünün yaygın olarak ihmal edildiği bir eğitim siteminde bu tür bir ölçünün Şevketî tarafından kullanılması isabetli bir görüş olarak eğitim tarihimizdeki yerini almıştır. Şevketî, bir öğrencinin başarısının aşağıda verilen ölçütler çerçevesinde değerlendirilmesini istemiştir.[21]
Bilmek galip, bilmemek nadir,
Bilmek galip, bilmemek nadir değil,
Bilmemek galip, bilmek nadir değil.
Yrd. Doç. Dr. Mustafa ŞANAL
Erciyes Üniversitesi Eğitim Fakültesi
İlköğretim Bölümü Öğretim Üyesi, KAYSERİ
e-mail: [email protected]
----------------------------------------
[1] Ersoy Taşdemirci, Cumhuriyet Dönemi Türk Milli Eğitim Politikasının Ana Devreleri Üzerine Mukayeseli Bir Araştırma (Yayınlanmamış Doktora Tezi), A.Ü. Sos. Bil. Enstitüsü Ankara 1984, s.64; Faik Reşit Unat, Türkiye Eğitim Siteminin Gelişmesine Tarihi Bir Bakış, , M.E.B. Yayını, Ankara 1964, s.8.
[2] Zeki Salih Zengin, II. Meşrutiyet Döneminde Medreselerin Islahı ve Din Eğitim (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Erciyes Üniversitesi Sos. Bil. Enstitüsü, Kayseri 1993, s.71.
[3] İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Devletinin İlmiye Teşkilatı, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1988, s.57.
[4] Cahit Baltacı, XV-XVI. Asırlarda Osmanlı Medreseleri, İrfan Matbaası, İstanbul 1976, s.45.
[5] Yahya Akyüz, Türk Eğitim Tarihi (Başlangıçtan 1993’e), Kültür Koleji Yayınları İstanbul 1994, s.66.
[6] Muallim Cevdet(Çeviren:Erdoğan Erüz) , Mektep-Medrese, Çınar Yayınları, İstanbul 1978, s.35-37.
[7] Ersoy Taşdemirci, Cumhuriyet Dönemi Türk Milli Eğitim Politikasının Ana Devreleri Üzerine Mukayeseli Bir Araştırma (Yayınlanmamış Doktora Tezi), A.Ü. Sos. Bil. Enstitüsü Ankara 1984, s.65.
[8] Zeki Salih Zengin, II. Meşrutiyet Döneminde Medreselerin Islahı ve Din Eğitim (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Erciyes Üniversitesi Sos. Bil. Enstitüsü, Kayseri 1993, s.72.
[9] Hasan Akgündüz, Klasik Dönem Osmanlı Medrese Sistemi, Ulusal Yayınları, İstanbul 1997, s.427-430.
[10] Mustafa Ergün, II. Meşrutiyet Devrinde Eğitim Hareketleri (1908-1914), Ocak Yayınları Ankara 1996, s.333.
[11] Mustafa Ergün, II. Meşrutiyet Döneminde Medreselerin Durumu ve Islah Çalışmaları, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, Cilt:30, Sayı:1-2. Ankara 1982, s.69.
[12] Zeki Salih Zengin, II. Meşrutiyet Döneminde Medreselerin Islahı ve Din Eğitim (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Erciyes Üniversitesi Sos. Bil. Enstitüsü, Kayseri 1993, s.93.
[13] Hüseyin Atay, Osmanlılarda Yüksek Din Eğitimi, Dergah Yayınları, İstanbul 1983, s.159.
[14] Zeki Salih Zengin, II. Meşrutiyet Döneminde Medreselerin Islahı ve Din Eğitim (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Erciyes Üniversitesi Sos. Bil. Enstitüsü, Kayseri 1993, s.93.
[15] Mustafa Ergün, II. Meşrutiyet Devrinde Eğitim Hareketleri (1908-1914), Ocak Yayınları Ankara 1996, s.334.
[16] Medâris-i İlmiye Nizâmnâmesi, Madde:32-35.
[17] Islah-ı Medâris Nizâmnâmesi, Madde: 10,21.
[18] Mustafa Şanal, Eşrefzâde Mehmet Şevketî’nin Eğitim Anlayışı ve Görüşle- ri,(Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri 1998, s.83.
[19] Şevketî, a.g.e., s.35.
[20] Şevketî, a.g.e., s.32-37.
[21] Şevketî, a.g.e., s.37.
KAYNAKLAR:
Adıvar, A. (1991), Osmanlı Türklerinde İlim, İstanbul, Remzi Kitabevi.
Akgündüz, H. (1997), Klasik Dönem Osmanlı Medrese Sistemi, İstanbul, Ulusal Yayınları.
Akyüz, Y. (1994), Türk Eğitim Tarihi (Başlangıçtan 1993 ’e), İstanbul, Kültür Koleji Yayınları.
Atay, H. (1983), Osmanlılarda Yüksek Din Eğitimi, İstanbul Dergah Yayınları.
Baltacı,C. (1976), XV-XVI. Asırlarda Osmanlı Medreseleri, İstanbul İrfan Matbaası.
Bilhan, S. (1989), Eğitim-Bilim-Sanat, İstanbul , Diyanet Yayınları.
Cicioğlu, H. (1985), Türkiye Cumhuriyetinde İlk ve Orta Öğretim, Ankara , Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Yayınları,
Çelebi, A. (1983), İslam’da Eğitim-Öğretim Tarihi, İstanbul Damla Yayınevi.
Ergin, O. (1977), Türk Maarif Tarihi, Cilt:I-II, İstanbul , Eser Matbaası.
Ergün, M. (1981). “Örgün Eğitimin Kurulmasında Medreselerin Rolü”, Ankara, Türkiye I. Din Eğitimi Semineri, s.54-58.
Ergün, M. (1982), “II. Meşrutiyet Döneminde Medreselerin Durumu ve Islah Çalışmaları”, Ankara, A.Ü. Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, Cilt:30, Sayı:1-2, s.59-89.
Ergün, M. (1996), II. Meşrutiyet Devrinde Eğitim Hareketleri (1908-1914), Ankara, Ocak Yayınları.
Islah-ı Medâris Nizâmnâmesi, Düstur VI, s.1325-1330.
Kazıcı, Z. (1995), İslam Müesseseleri Tarihi, İstanbul , Kayıhan Yayınları.
Kütükoğlu, M. (1977), 1865 ’de Faal İstanbul Medreseleri, Tarih Enstitüsü Dergi-
si, Sayı:7-8’den Ayrı Basım, İstanbul, Edebiyat Fakültesi Matbaası.
Medâris- i İlmiye Nizâmnâmesi, Düstür-II, Tertib-i Sani, Cilt.II, s.127-138.
Muallim Cevdet(Çeviren:Erdoğan Erüz) (1978), Mektep-Medrese, İstanbul, Çınar Yayınları.
Saray, M. (1996), İstanbul Üniversitesi Tarihi (1453-1993), İstanbul , Edebiyat Fakültesi Basımevi.
Sayılı, A. (1963), “Ortaçağ İslam Dünyasındaki İlmi Çalışma Temposundaki Ağırlaşmanın Bazı Temel Sebepleri(Avrupa ile Mukayese)”, Ankara, D.T.C.F. Felsefe Araştırmaları Dergisi, Cilt:I, s.5-69.
Şanal, M. (1999), “Kuruluşundan Ortadan Kaldırılışlarına Kadar Olan Süre İçersinde Medreseler”, Ankara, Milli Eğitim, Sayı:143, s.123-128.
Şanal, M. (2002), “Osmanlı İmparatorluğu’nda Medreselere Kuruluş Sistemi, Organizasyon, Yönetim ve Program Açısından Genel Bir Bakış”, Türkiye Günlüğü, Sayı:69, Ankara. s.78-93.
Şanal,M. (1998), Eşrefzâde Mehmet Şevketî’nin Eğitim Anlayışı ve Görüş le- ri,(Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Kayseri, Sosyal Bilimler Enstitüsü. s.1-130.
Şevketî, (1329), Medâris-i İslamiye Islahat Programı, Harbet Matbaası, İstanbul.
Taşdemirci, E. (1984), Cumhuriyet Dönemi Türk Milli Eğitim Politikasının Ana Devreleri Üzerine Mukayeseli Bir Araştırma (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Ankara, A.Ü. Sos. Bil. Enstitüsü.
Taşdemirci, E. (1989), “Medreselerin Doğuş Kaynakları ve İlk Zamanları”, Kayseri, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı:2.
Taşdemirci, E. (1990), “Osmanlı İmparatorluğu’nda Medreselerin Bozulmaları, Medreseleri Islah Etme Teşebbüsleri ve Kapatılmaları”, Kayseri, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı: 4.
Unan F. (2003), Kuruluşundan Günümüze Fâtih Külliyesi, Ankara , Türk Tarih Kurumu Yayını.
Unat, F.R. (1964), Türkiye Eğitim Siteminin Gelişmesine Tarihi Bir Bakış, Ankara, M.E.B. Yayını.
Uzunçarşılı, İ.H.(1988), Osmanlı Devletinin İlmiye Teşkilatı, Ankara, Türk Tarih Kurumu Basımevi.
Yakupoğlu, K. (1997), Osmanlı Medrese Eğitimi ve Felsefesi, İstanbul , Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayınlanmamış Doktora Tezi).
Yazıcıoğlu, M.S. (1980), “XV .- XVI. Yüzyıllarda Osmanlı Medreselerinde Kelam Eğitiminin Tenkidi”, Ankara, İslami İlimler Enstitüsü Dergisi, Sayı:IV.
Zengin, Z.S. (1993), II. Meşrutiyet Döneminde Medreselerin Islahı ve Din Eğitim (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Kayseri, Erciyes Üniversitesi Sos. Bil. Enstitüsü.
Zengin, Z.S. (1997), “Osmanlı Medreselerindeki Gerilemenin Sebep ve Sonuçları Üzerine Bir Değerlendirme”, Vakıflar Dergisi, Ankara , Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, XXVI. Sayıdan Ayrı Basım, s.401-407.
