19. Yüzyıldan Günümüze Mardin’de Nakşibendi'ye Tarikatı

Mardin’de etkili olan Hâlidiyye ise, iki farklı kola dayanmaktadır. Bunlardan birincisi Şeyh Halid Cezerî’nin halîfesi Şeyh Hâmid’e (v. 1882) nisbet edilen Hamidîlerdir. Mardin’de etkili olan Bâsret Dergâhı’nın diğer kolu ise Şeyh Seydâ’ya (v. 1968) nisbet edilen Seydâî koludur.

TASAVVUF 13.04.2021, 22:32 19.04.2021, 18:23 Ramazan Peri
19. Yüzyıldan Günümüze Mardin’de Nakşibendi'ye Tarikatı

19. yüzyıla gelindiğinde ise Sanayi devrimi ve Fransız ihtilali neticesinde tüm dünyada ve dolyısıyla incelelediğimiz bölgede her alanda önemli değişiklikler meydana gelmiştir. Bu asırda halk savaşlardan bunalmış, yeni üretim araçlarının girmesiyle sanayi toplumuna ısınma faaliyetleri artmış ve milliyetçilik akımları ve felsefi görüşler sökün etmeye başlamıştır. Nakşinbdendilik’in bu olumsuzlukların yaşandığı Osmanlı toplumuna yeni bir sığınma kapısı olduğu görülmektedir.[1]

Tüm dünyada etkisi hissedilen bu hadiselerin yanında 19. yüzyılda Osmanlı’nın bölgedeki aşiretleri tasfiye etmek istemesiyle otorite boşluğu doğmuştur. Çıkan bu huzursuzluk ortamında bu tarikatın pirleri halkın çare aradığı merciler olmuştur. Mardin, Aşiret-Cemaat-Devlet isimli eserde bu konu ile alakalı şunlar kaydedilmiştir: “ 1830’lardaki idari reformlarından sonra, Anadolu’da âyanı hedef alan merkezi yönetim, geleneksel Kürt hanedanlarını da tasfiye sürecine girdi. Reformların ardından bölgede aşiretler arasında yeni rekabet dönemi ve aşiret kavgaları başladı. Emirlerin yerlerini alan hükümet görevlileri yeterli öngörü, güç ve meşruluğa sahip olmadıklarından, çatışmaları kontrol altına alıp yeni düzenlemeler getirmeyi başaramadılar. Devletin yetki verdiği aşiretlerle, yetki verilmeyen aşiretler arasında rekabet ve yetki almamış aşiretlerin isyanları başladı.

Aşiretlerin anlaşmazlıklarının yanında silahlı soygun, hırsızlık ve kundakçılık artmış halkın can ve mal güvenliği kalmamıştı. Otoritesi aşiretler üstü olan, toplumu iyi tanıyan, geniş çapta saygı gören yani aranan niteliklerin hemen hepsini taşıyan sadece şeyhler vardı. Şeyhler kürttü, toplumu iyi tanıyor ve tüm çıkar çatışmalarını biliyorlardı. Dini lider olmaları nedeniyle de, Kürt halkının gözünde herhangi bir seküler otoriteden daha meşruydular. ”[2]

Bu otorite boşluğu ve daha önce değinilen batıdan gelen yeni fikirler karşısında halkın güvenli limanının tasavvuf ehlinin olduğu görülmektedir. Tüm doğuda olduğu gibi Mardin’de de en başta etkili olan şeyhler Nakşi-Hâlidi şeyhler olmuştur. Bu zevat, aşağıda görüleceği üzere dini hayata canlılık getirecek ve medreseler açacak dolaysıyla daha önce bir ayrıcalık olarak görülen medreseleri halkın ayağına getirecektir. Bu tarikatın bölgede faaliyet gösteren zatları ve faaliyetleri tanıtılmadan evvel tarikatla ilgili genel bilgi vermek yararlı olur.

Tarikat, “Şah-ı Nakşibend” olarak anılan Muhamed Bahâuddin Nakşibend Buhâri (v.1389) tarafından kurulmuştur. Şah-ı Nakşibend’in sohbet ve irşad şeyhi Emîr Külâl, Şah-ı Nakşibend’den yıllar önce vefat eden Abdulhâlık Gucdüvânî (v. 1199) ise onun üveysî mürşididir.[3]

Tarikatta topluca yapılan zikre “Hatm-i Hâcegân” denilmektedir. “kebîr” ve “sagîr” olmak üzere iki kısma ayrılan bu zikir tarzını diğer tarikat âyinlerinden en önemli farkı sadece mensupları arasında yapılmasıdır. Tarikatta esas olan hafî zikirdir.[4]

Nakşibendilikte râbıta da öne çıkan ritüellerdendir. Râbıta, mürşidin suret ve sîretini göz önünde bulundurmaktır. Rabıtada, mürşidin hâl ve vasıfları her an göz önünde bulundurulacağından bu hallerin müride geçmesi hedeflenmekte ve bu duruma “fenâ fi’ş-şeyh” denilmektedir. Rabıtanın nihai hedef ise “fenâ fi’r- Resûl”dan sonraki merhale olan “fenâ fillâh” tır.[5]

Bilindiği gibi bazı tarikatlarda kıyafete fazlaca önem verilmiştir. Dervişin giydiği kıyafetten hangi tarîkata mensup olduğu anlaşılabilmekteydi.

Nakşibendiyye Tarîkat’ında ise kıyafete önem verilmemiş, sade ve temiz giyinmekle yetinilmiştir.[6]

Bazı prensiplerine kısaca değindiğimiz tarikat, Şah-ı Nakşibend’den sonra halîfeleri Muhammed Pârsâ (v. 1420) ve bilhassa Alâeddin Attâr (v. 1400) vasıtasıyla yayılmaya devam etmiş ve zamanla İslâm dünyasının her alanına yayılmıştır. Anadolu’ya Nâkşiliği ilk getiren Molla Abdullah İlâhî’dir (v. 1491).[7] Nakşibendiliği Anadolu’da asıl yayılmasını sağlayan zat ise Mevlânâ Hâlid Bağdâdî’dir (v. 1826). Nakşibendilik Mevlânâ Hâlid’den sonra Hâlidiyye olarak anılmaya başlanmıştır.

Bu tarikatın Mardin bölgesinde de yaygınlaşması da Nakşi-Hâlidi zevatın eliyle olduğu görülmektedir. Mardin’de etkili olan Hâlidiyye ise, iki farklı kola dayanmaktadır. Bu kollardan birincisi Bâsret Dergâhı koludur. Bâsret Dergâh’ı da iki farklı koldan Mardin’de etkili olmuştur. Bunlardan birincisi Şeyh Halid Cezerî’nin halîfesi Şeyh Hâmid’e (v. 1882) nisbet edilen Hamidîlerdir. Mardin’de etkili olan Bâsret Dergâhı’nın diğer kolu ise Şeyh Seydâ’ya (v. 1968) nisbet edilen Seydâî koludur. Mardin’de bu tarikattan etkili olan kollardan ikincisi ise Şeyh Seydâ ile aynı devirde yaşayan Şeyh Ahmed el-Haznevî’ye (v. 1949) nisbet edilen Haznevîliktir.

Önce bu kollar kısaca tanıtılıp daha sonra bu kollara mensup ve bölgede faaliyet gösteren mutasavvıflar, bu zatların faaliyetleri ve faaliyetlerine devam ediyorsa dergâhın bugünkü durumu hakkında bilgi verilmeye çalışılacaktır.

Ahmet Arslan

Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
Temel İslam Bilimleri Anabilim Dalı
Tasavvuf Bilim Dalı

-----------------------------------

[1] Hür Mahmut Yücer, XIX. Asırda Anadolu’da Tasavvuf, (Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Ensitütüsü), İstanbul 2001, s. 172.

[2] Aydın, Emiroğlu, Özel, Ünsal, Mardin Aşiret-Cemaat-Devlet, s. 315.

[3] H.Kâmil Yılmaz, Ana Hatlarıyla Tasavvuf ve Tarîkatlar, s. 257.

[4] Eraydın, Tasavvuf ve Tarîkatlar, s. 387.

[5] Eraydın, Tasavvuf ve Tarîkatlar, s. 384.

[6] Özköse (Ed.), Tasavvuf El Kitabı, s. 237.

[7] Yılmaz, Ana Hatlarıyla Tasavvuf ve Tarîkatlar, s. 260.

Yorumlar (0)
Namaz Vakti 26 Mart 2023
İmsak 05:25
Güneş 06:52
Öğle 13:15
İkindi 16:43
Akşam 19:28
Yatsı 20:49
Puan Durumu
Takımlar O P
1. Galatasaray 25 60
2. Fenerbahçe 24 54
3. Beşiktaş 25 49
4. A.Demirspor 25 45
5. Trabzonspor 25 44
6. Başakşehir 24 41
7. Kayserispor 25 38
8. Konyaspor 25 34
9. Karagümrük 24 31
10. Antalyaspor 25 28
11. Alanyaspor 25 28
12. Sivasspor 25 27
13. Kasımpaşa 25 26
14. Gaziantep FK 25 25
15. Ankaragücü 24 25
16. İstanbulspor 24 24
17. Giresunspor 24 23
18. Hatayspor 24 23
19. Ümraniye 25 22
Takımlar O P
1. Samsunspor 27 57
2. Eyüpspor 26 53
3. Sakaryaspor 27 49
4. Pendikspor 26 47
5. Keçiörengücü 27 47
6. Rizespor 25 46
7. Manisa FK 26 42
8. Bodrumspor 26 41
9. Boluspor 26 41
10. Bandırmaspor 26 40
11. Göztepe 26 38
12. Tuzlaspor 27 28
13. Altay 27 25
14. Adanaspor 27 25
15. Erzurumspor 25 24
16. Altınordu 26 20
17. Gençlerbirliği 26 18
18. Denizlispor 27 17
19. Yeni Malatyaspor 27 16
Takımlar O P
1. Arsenal 28 69
2. M.City 27 61
3. M. United 26 50
4. Tottenham 28 49
5. Newcastle 26 47
6. Liverpool 26 42
7. Brighton 25 42
8. Brentford 27 42
9. Fulham 27 39
10. Chelsea 27 38
11. Aston Villa 27 38
12. Crystal Palace 28 27
13. Wolves 28 27
14. Leeds United 27 26
15. Everton 28 26
16. Nottingham Forest 27 26
17. Leicester City 27 25
18. West Ham United 26 24
19. Bournemouth 27 24
20. Southampton 28 23
Takımlar O P
1. Barcelona 26 68
2. Real Madrid 26 56
3. Atletico Madrid 26 51
4. Real Sociedad 26 48
5. Real Betis 26 45
6. Villarreal 26 41
7. Athletic Bilbao 26 36
8. Rayo Vallecano 26 36
9. Osasuna 26 34
10. Celta Vigo 26 34
11. Mallorca 26 32
12. Girona 26 31
13. Getafe 26 29
14. Sevilla 26 28
15. Cadiz 26 28
16. Real Valladolid 26 28
17. Espanyol 26 27
18. Valencia 26 26
19. Almeria 26 26
20. Elche 26 13
Günün Karikatürü Tümü