Çalışmada incelenen zevat arasında hakkında en fazla ve en detaylı araştırma yapılan kişinin Şeyh Fahreddin olduğu görülmektedir. Bu zatın hayatı incelenmeden evvel hayatı eseleri hakkında yapılan çalışmalara değinilmesi yararlı olur.
Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Ensitütüsü’nde Muhammed Latif Altun tarafından “Molla Fahreddin el-Arnasî el-Batmanî’nin Fıkhî Yönü” isimli yüksek lisans çalışması yapılmıştır. Bu tezin danışmalığını Şeyh Fahreddin’in talebelerinden Abdulkerim Ünalan yapmıştır. Aynı üniversitede Abdulkerim Sevgi tarafından “Fahreddin Arnasî" ve “et-Tarsîf fîİlmi’t-Tasrif” Adlı Eser ” isimli yüksek lisans çalışması ise devam etmektedir. Ayrıca kendisi hakkında; yine talebesi Abdulkerim Ünalan tarafından “Şeyh Fahreddin Batmanî’nin Hayatı ve Eserleri”, Nurettin Turgay tarafından “Fahreddin Arnasi ve Vaazlarında Yer Verdiği Bazı Ayetlerin Yorumu”, Nazım Hasırcı tarafından “Molla Fahreddin Arnâsî’nin Îsâğûcî fi'l-Mantık”, Abdulhakim Yüce tarafından “Ünlü Batmanlı Alim Şeyh Fahreddin’in Tasavvufî Görüşleri”, talebesi Halil Çiçek tarafından Diyanet İslam Ansiklopedisi için yazılan “Fahreddin Yıldız” maddesi ve “Batmanlı Şeyh Fahreddin’in Arabî İlimlerdeki Yeri ve Eserleri” isimli makaleler yayınlanmıştır.
Görüldüğü üzere hayatı ve eserleri üzerinde önemli araştırmalar yapılmıştır. Araştırmacıların dikkatini çekmesinin sebebi eserlerinin olmasının yanı sıra talebelerinin akademik alanın içinde olmasıdır.
Şeyh Fahreddin, 1910 yılında, Mardin’in Midyat ilçesinin Arnas[1] köyünde doğmuştur. Babasının adı Molla Abdullah'tır. Molla Abdullah, Şeyh Hâmid’in torunu Şeyh Muhammed Said (v.1914)’den Dara’daki medresede icâzet almıştır.[2]
Şeyh Fahreddin’in soyu Hz. Hüseyin'e dayandığı rivayet edilir. Mensup olduğu aileden medreselerde uzun süre tedrisat yapan ve yüzlerce talebe yetiştiren birçok ilim adamı yetişmiştir. Bölgedeki âlimlerce "üstad" olarak kabul edilen Molla Abdulvahhab Derizbinî (v. 1967)[3] ile halen hayatta olup Midyat’ta ikamet eden Molla Zübeyir Arnasî[4] bu ailedendir.[5]
Şeyh Fahreddin henüz küçük yaşta iken babası vefat etmiş ve bunun üzerine yetişmesi ile validesi ilgilenmiştir. İlim tahsili için on dört yaşında Batman Beşiri’ye bağlı Tilmiz köyünde Molla Hasan Tilmizî'nin yanına gitmiştir.[6] Görüldüğü üzere tahsil hayatına geç başlamış fakat güçlü hâfızası ve talebe yetiştirmesi sayesinde büyük bir âlim olmuştur. Yakınları ve ders arkadaşlarının anlattığına göre bir metni sadece bir defa okumak suretiyle ezberleyebiliyordu.[7]
Şeyh Fahreddin, hocası Molla Hasan Tilmizî'nin yanında öğrenimini tamamlayıp kendisinden ilmî icâzet almıştır. Daha sonra hocasının köyüne yakın Binatlı köyünde imamlık görevine başlamıştır. Bu sayede hem müderrislik yapmış hem de hocası ile irtibatını devam ettirmiştir. Bir süre sonra Kayabağı köyüne imam olarak gitmiştir. Burada köyün büyüğü olan Hacı Osman Ağa, Molla Fahreddin’in isteği üzerine caminin yanında bir medrese inşa etmiştir. Molla Fahreddin, uzun süre bu medresede ders vererek çok sayıda talebe yetiştirmişir. Bir süre sonra bu köyden de ayrılarak o zamanlar ilçe olan Batman Ulu Cami'nde imam-hatiplik ve vaizlik görevine başlamıştır.[8] Ancak mürşidi Şeyh Seydâ’nın isteği üzerine bir süre sonra resmî görevinden ayrılmıştır.[9] Bundan sonra Batman merkezde “Hacı Şirin Camii’nde” hem öğrenci yetiştirmiş hem de irşad faaliyetlerini sürdürmüştür.[10]
Şeyh Fahreddin’in yanında yetişen yüzlerce talebeden bazıları ise şunlardır:
Şeyh Nurullah Seydâ:
Şeyh Fahreddin'in mürşidi olan Şeyh Seydâ 'nın oğludur, babasının vefatından sonra onun yerine geçmiş ve Şeyh Fahreddin'den ilmî icâzet almıştır.
Şeyh Ömer Faruk Seydâ:
Şeyh Muhammed Nurullah'ın kardeşidir. Şeyh Fahreddin'den icâzet almış ve Şeyh Muhammed Nurullah'ın vefatından sonra onun yerine geçmiştir. Halen hayatta olup irşad faaliyetlerine devam etmektedir.
Şeyh Baki Seydâ:
Şeyh Seydâ 'nın oğludur.
Şeyh Kutbeddin Hamidî:
Eski Milletvekilidir
Abdulkerim Ünalan:
Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi eski dekanlarındandır.
Mehmet Halil Çiçek:
Yıldırım Beyazıt Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi öğretim üyesi.
Celal Yıldız:
Emekli Mardin İl Müftüsü
Cüneyd Kavşut:
Gümüşhane Eski İl Müftüsü.[11]
Molla Fahreddin, ilim tedrisatıyla ilgilenirken bir süre sonra seyr ü sülûka yönelmiş ve bölgenin meşhur şeyhi Şeyh Muhammed Said Seydâ’ya intisap etmiştir. Liyakatini gören Şeyh Seydâ Efendi, 1955 yılında kendisine halîfelik vermiştir.
Bundan sonra "Şeyh Fahreddin " olarak da tanınan Molla Fahreddin, bölgede artık ilim tedrisatı yanında irşad faaliyetlerini de yürütmeye başlamıştır.[12]
Şeyh Fahreddin, hem ilim çevrelerinde hem de halk tarafından son derece sevilip sayılmıştır. Kendisi de bu sevilen kişiliğini halkın huzur ve sükununu, birlik ve beraberliğini temin için kullanmıştır. Resmi bir görevi olmamakla birlikte bulunduğu camide imamlık yapmış, vaaz etmiş ve tasavvufî faaliyetlerde bulunmuştur. Böylece halkı dini ve manevi yönden aydınlatmaya çalışmış ve her türlü kötülüğün kaynağı cehaletten halkı kurtarmaya gayret etmiştir. Ayrıca bölgedeki aileler ve aşiretler arasındaki anlaşmazlıklara müdahale ederek onları barıştırmış, böylece cinayetlerin, fitne ve fesadın meydana gelmesini ve yayılmasını önlemeye çalışmıştır. Örneğin mürşidi Şeyh Seydâ’nın tavsiyesi üzerine Siirt’in Pervari ilçesinin yaylasına giderek orada kalan Davudi Aşiret’i ile göçerleri barıştırmış, böylece bu aşiretler arasında yıllardan beri devam edegelen düşmanlık onun çabasıyla nihayete ermiştir. Ayrıca Batman yöresinde, tanınmış Raman ve Alikan Aşiretleri arasında barışı gerçekleştirmiştir. Bu barışı gerçekleştirmek suretiyle birçok muhtemel cinayetin önüne geçmiştir.
Bu önemli faaliyetlerinden sonra halk arasındaki itibarı ve saygınlığı bir kat daha artmıştır. Nitekim Molla Fahreddin; ilmî, tasavvufî ve sosyal faaliyetleri ile Türkiye'nin her tarafında tanınınca, Konya halkı bu büyük zatı Konya'ya götürmek için harekete geçmiş ve eşyasını götürmek için bir kamyon tutup Batman'a gelmiştir. Ancak bunu duyan Batman halkı kamyonun etrafını sararak evin taşınmasına ve kamyonun hareket etmesine engel olmuşlardır.[13]
Toplum içinde bu kadar sevilmesine rağmen Şeyh Fahreddin, Batman'da kaldığı yaklaşık yirmi yıl boyunca halk arasına irşad veya herhangi bir toplumsal sorun çözmek için çıkmak hariç genellikle ev, cami ve medrese arasında devam eden bir uzlet hayatı yaşamıştır.[14]
Çok yönlü bir âlim olan Şeyh Fahreddin, bilhassa fıkıh ilminde otorite kabul edilmiştir. Mürşîdi Şeyh Seydâ, onun verdiği fetvalar için “Eğer fetvayı Şeyh Fahreddin verdiyse kaynağına bakmanız gerekmez.” diyerek onun ilmine olan güvenini dile getirmiştir. Batman dışındaki diğer yerlerden kendisine fetva için gelen halk ve âlimler olduğu gibi Türkiye dışından da kendisine fetva için gelenler olmuştur. Bu kadar geniş bir çevreden kendisine fetva soranlar olduğu halde kendisinin verdiği hükme hiç kimse itiraz etmezdi.[15]
Özetle söylemek gerekirse onu yakından tanıyan talebeleri ve müntesipleri onun şu özelliklerinde ittifak etmektedir:
- Son derece zeki,
- İfade kabiliyeti ve hafızası güçlü,
- Güzel hattı ve kıraatı olan,
- Seyyidlik vasfına yakışır bir izzete sahip,
- Cömert,
- Ağır başlı ve vakarlı bir zattı, [16]
Molla Fahreddin Efendi, Batman'da, 1 Şubat 1972 tarihinde, 62 yaşında hakkın rahmetine kavuşmuş ve annesinin yanına defnedilmiştir.[17]
Vefatından sonra dergâhın faaliyetleri sona ermiş ve çocukları kamu ve özel sektörde olmak üzere değişik iş sahalarında çalışmaktadırlar.[18]
Şeyh Efendi’nin yazdığı eserler ise şunlardır:
- Cuma Günü ve Cuma Namazı:
Bu eseri Türkçe kaleme alınmıştır, diğer eserleri ise Arapçadır.
- Keşfu'l-Ğıta Haşiyetu İmtihani'l-Ezkiya.
- Durretu's-Sadef fi Beyani Asnafi'l-Harf.
- et-Tarsîf fi Îlmi’t-Tasrîf.
- el-lstiare fi Îlmi'l-Îstiare.
- fi'l-Mantık.
Bu eser hakkında Uluslararası Midyat Sempozyum’unda Nazım Hasırcı, “Fahreddin Arnasî’nin Îsâğûcî fi'l-Mantık" isimli bir bildiri sunmuştur.181
- Risâletu'l-vad.
- El-Î'tisam Haşiyetu Şerhi'l-lsam Ale'l-Feridetifi'l-Beyan
- Miftahu'l-Cenne fi Ezkari'l-Kitabi ve's-Sunne
- Zu'l-Fikaru'l-Hayderî fi'd-difai Ani'ş-Şeyh Seydâ el-Cezerî
Tasavvuf ilmine dair olan bu eseri, Şeyh Seydâ’nın düşüncelerini savunmak için kaleme alınmıştır. Eser hakkında Abdulhakim Yüce tarafından kaleme alınan “Ünlü Batmanlı Alim Şeyh Fahreddin ’in Tasavvuf Görüşleri ” bir makalesi bulunmaktadır.
- El-Kavlu's-Sedîd f Beyani Hukmi's-Saydi Bi'l-Bundukati'l- Muttehazet Mine'l-Hadîd.182
Ahmet Arslan
Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
Temel İslam Bilimleri Anabilim Dalı
-----------------------------
[1] Arnas, Mardin Midyat ilçesine bağlı bir köydür. Şimdiki adı Bağlarbaşı olarak geçmektedir. Bu zat yörede bu köye nisbeten Şeyh Fahreddin -i Arnasi olarak da bilinir.
[2] Hamidi, “Mardin ve İlçelerinde Hamidîyye Medreseleri”, s. 452.
[3] Büyük bir âlim olan bu zatın hayatı için bkz. (M.Halil Çiçek “Derizbinli Molla Abdulvehab’ın Hayatı Eseleri ve İlmî Kişiliği”, Uluslararası Midyat Sempozyumu Bildirileri, Artuklu Üniversitesi Yayınları, Mardin 2012, ss. 263-277).
[4] Bu zat, ileride kendisinden bahsedeceğimiz Şeyh Abdurrezak el-Halelî’den ilmi icâzetini almıştır. Daha sonra Midyat’taki medresesinde çok sayıda talebe yetiştirmiştir.
[5] Abdulkerim Ünalan, “Molla Fahreddin Batmanî'nin Hayatı Ve Eserleri”, e-Şarkiyat ilmi Araştırmalar Dergisi, c. 2, s. 129.
[6] Ünalan, “Molla Fahreddin Batmanî'nin Hayatı Ve Eserleri”, s.129.
[7] M.Halil Çiçek, “Fahreddin Yıldız”, DİA, TDV Yayınları, İstanbul, 2013, c. 43, s.538
[8] Ünalan, “Molla Fahreddin Batmanî’nin Hayatı Ve Eserleri”, s. 130.
[9] M.Halil Çiçek, “Fahreddin Yıldız", DİA, TDV Yayınları, İstanbul, 2013, c.3, ss.538-539.
[10] Ünalan, “Molla Fahreddin Batmanî’nin Hayatı Ve Eserleri”, s. 130.
[11] Ünalan, “Molla Fahreddin Batmanî’nin Hayatı Ve Eserleri”, s. 133.
[12] Ünalan, “Molla Fahreddin Batmanî’nin Hayatı Ve Eserleri”, s. 133.
[13] Ünalan, “Molla Fahreddin Batmanî’nin Hayatı Ve Eserleri”, s. 132.
[14] Ünalan, “Molla Fahreddin Batmanî’nin Hayatı Ve Eserleri”, s. 135.
[15] Ünalan, “Molla Fahreddin Batmanî’nin Hayatı Ve Eserleri”i, s. 135.
[16] Abdulhakim Yüce, “Ünlü Batmanlı Âlim Şeyh Fahreddin’in Tasavvufî Görüşleri”,
I.Uluslararası Batman ve Çevresi Tarihi Ve Kültürü Sempozyumu, 15-17 Nisan 2008, s. 378.
[17] Ünalan, “Molla Fahreddin Batmanî’nin Hayatı Ve Eserleri”, s. 132.
[18] Muhammed Latif Altun, “Molla Fahreddin el-Arnasî el-Batmanî’nin Fıkhî Yönü” (Yüksek Lisans Tezi, Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Ensitütüsü, Diyarbakır 2013), s. 12.
