Şeyh Muhammed Emin el-Hayderî, 1927’de Mardin’in Nusaybin ilçesine bağlı Kalecik köyünde doğmuştur. Babası büyük bir âlim olan bu zatın annesi ise [1] [2] [3] [4] [5]
Molla Ali Koçer’in kızı Sâdîka Hanımdır.[6] Babası Molla Ahmed, Said Nursî ile beraber Abdurrahman Tağî’nin (v. 1866) yanında tahsil görmüştür.[7]
Molla Ahmed, 1. Dünya Savaşının başlaması üzerine savaşa katılmış ve savaşta yaralandığı için terhis olmuştur. Fakat köyüne (Dedeli) döndüğünde Rusların her tarafı işgal ettiğini ve bütün akrabalarının göçtüğünü görünce akrabalarıyla bağlantısı koptuğundan Nusaybin’e göç etmek zorunda kalmıştır.[8]
Nusaybin’in köylerinde imamlık yaparken kendisi gibi muhacir olan Molla Ali Koçer’in kızı Sâdîka Hanımla evlenmiştir. Bu evlilikten Hamide adında bir kızı, Muhammed Emin, Muhammed Salih ve Muhammed Said adında üç erkek çocuğu olmuştur. Molla Ahmed, 1. Dünya Savaşında aldığı yaraların tesiriyle hastalanmış ve bu hastalık sonucu 1937’de vefat etmiştir.[9]
Molla Ahmed’in Kürdçe yazılmış üçü nazım ve biri nesir olmak üzere dört eseri vardır. Meşhur âlim Molla Halil Siirdî’nin eseri Nehcu ’l- Enam ’ına yazdığı şerh ise bize ulaşmamıştır. Molla Ahmed’in bu dört eseri şunlardır:
- Eqîda Imâne (nazım)
- Munâcât-ı Hayderî (nazım)
- Dîwan (nazım)
- Teqwimname (nesir).[10]
Şeyh Muhammed Emin el-Hayderî, ilim tahsiline babasının yanında başlamış ve yedi yaşında iken Kur’an-ı Kerim’i hatmetmiştir. Bu arada o dönemde kendi bölgesinde İslami ilimleri öğretecek öğretim kurumların azlığından dolayı Suriye’ye ilim yolculuğu yapmıştır. el-Hayderî, yörenin farklı âlimlerinden tahsil görmüş ve Şeyh Abdurrezak el-Helelî’den ilim icâzetini almıştır.[11]
Şeyh Muhammed el-Hayderî, 1947’de Şeyh Abdurrezâk Helelî’den icâzet aldıktan sonra Suriye’de Şeyh Ahmed Haznevî’nin medresesinde müderrislik yapmaya başlamıştır.[12]
1950’lerden sonra ezanın Arapça olarak okunmaya başlanması, Kur’an-ı Kerim eğitiminin eskiye nisbetle biraz daha serbestleşmesi ile beraber doğduğu köye (Kale’ye) dönmüş ve burada bir süre imamlık yapmaya başlamıştır. Ardından Baverna köyüne yerleşen Şeyh Muhammed Emin el-Hayderî, burada birçok talebe yetiştirmiştir. Daha Sonra Midyat’ın Kutlubey köyünde müderrislik ve imamlık yapmaya başlamış ve burada yedi yıl kaldıktan sonra Midyat’ın Ovabaşı köyüne yerleşmiştir.[13]
1967’de Şeyh Alaadin el-Haznevî’den tasavvuf icâzeti almıştır.1982’de ise Silvan’ın Bereketli köyüne yerleşmiş ve vefatına kadar burada ilmî-tasavvufî faaliyetlerine devam etmiştir.[14]
Şeyh Muhammed Emin el-Hayderî’nin önemle üstünde durduğu konuların başında öğrencilerin medrese eğitiminin yanında okul hayatına devam etmeleridir. Talebelerini bu şekilde teşvik ettiği gibi çocuklarını bu yönde eğitmiştir. Nitekim onlar da ilmi icâzetlerini aldıkları gibi devletin çeşitli resmi kurumlarında görev almışlardır.[15]
Şeyh Muhammed el-Hayderî, yürüttüğü ilmî faaliyetlerde toplumu gözlemlemiş ve dini bakımından iki konuda büyük eksikliklerin olduğunu fark etmiş ve bu aksaklıkları gidermek için çok büyük çaba sarf etmiştir. Bu aksaklıkların birincisi toplumun Kur’an-ı Kerim ile bağının zayıf olmasıdır. Bu sorunun halli için Şeyh Muhammed Emin el-Hayderî birçok köyde medrese açmıştır. İkinci gördüğü aksaklık toplumun İslam ahlâkından uzaklaşmasıdır. Bu sorunu çözmek için de Şeyh Muhammed Emin el-Hayderî, köy köy dolaşarak İslam ahlâkının yüceliklerini topluma anlatmışır. Bazen de İzmir, Mersin, Adana gibi illere giderek buralarda irşad faaliyetlerinde bulunmuştur.[16]
el-Hayderî, her gün ikindi namazının tesbihatını müteakip hatme yapar ve hatmeden sonra genellikle cemaate bir tasavvufî sohbette bulunurdu. Sohbetlerinde imanın esasları, çocuk ve aile eğitimi, komşuluk ilişkileri, ahiret bilinci, Nakşibendi terbiye, anne-baba hakkı gibi konuları işlemiştir.[17] el-Hayderî’nin sohbetlerinden bazı kesitler aşağıda verilmiştir:
Allah ’ın size bahşettiği hayat çok pahalıdır, çok değerlidir. Hayatınızı dengeli kullanınız. Ölçülü kullanınız. Nasıl ki; Allah Teâlâ: “(dosdoğru tartı ile ölçün) ” buyurmuştur. Yani ölçülü olunuz. Adaletle yaşayınız. Allah ’a yönelirken, hayatınızı taksim ederken adaletli ve insaflı olunuz. Allah ’ın size verdiği hayatı israf etmeyiniz.”
"Kalbimiz daima Allah’ın zikri ile meşgul olmalıdır. Kişi yazı yazarken, bir sanat ile uğraşırken, alış veriş yaparken, her ne yaparsa aynı zamanda kalbi daima Allah ile meşgul olsun.
Siz de bilirsiniz ki; ne kadar dağa, tepeye, tümseğe yağmur yağsa da sular yine bereketli ve eğimli vadiye, başka bir şeyle dolu olmayan nehir yatağına akar, işte öylece kalbini boş şeylerden ve nefsin heveslerinden arındırarak boşaltan kişinin kalbine de böylece Allah Teâlâ’yı tefekkür ve zikir dolar. Asla Rabbinden gafil olmaz. Böylece tüm hâl ve davranışları düzelir.
Allah’ı zikreden öyle bir zikreder ki damarlarıyla, kemikleriyle, etiyle, nefesiyle, ruhuyla, vücuduyla, yüreğinin en derin perdelerinde en derin basamaklarında Allah Allah Allah der ki an gelir diliyle zikirden utanır, çünkü kendisini ‘ihsan’ derecesinde, Allah Teâlâ’nın huzurunda hisseder. Her daim Allah’ın huzurundadır ve huzurludur. Kalkarken Allah’ın adıyladır, otururken, uyurken, uyanırken, sevinç anında hüzün anında Rabbiyledir. İşte Resulullah Efendimiz (S.A.V.), zikredenlerin en hayırlısı, bu durumda bize en güzel misaldir. ”267
Şeyh Muhammed el-Hayderî, Diyarbakır’a yakın bir yerde bir ilim merkezi kurmak istemiş ve bu amaçla Güzel köy Cami ve Kur’an Kursu inşaatını başlamıştır. Fakat bu kursun tamamlandığını göremeden 22 Mayıs 2003’te yetmiş altı yaşında vefat etmiştir.268
Şeyh Muhammed Emin El-Hayderî’nin ilk hanımından sekiz, ilk hanımı vefat ettikten sonra evlendiği ikinci hanımından ise yedi çocuğu olmak üzere on beş çocuğu vardır. İstisnasız hepsi babalarının yanında temel İslami eğitimlerini almışlardır.269
Şeyh Efendinin kaleme aldığı eserler şunlardır:
- Eqideya İmane (Kürdçe)
- Mewlida Nebi (Kürdçe)
- MevlûdunNebi (Arapça)
- Werdü’l Etfal (Kürdçe)
- Dîwana Hayderî (Kürdçe)270
Şeyh Muhammed el-Hayderî’den Sonra Dergâhın Durumu
el-Hayderî’den sonra ilmî ve tasavvufî faaliyetleri yürütme görevini el- Hayderî’nin oğlu Şeyh Ahmet üstlenmiştir. Şeyh Ahmet, ilim ve tasavvuf icâzetini babasından almıştır. Babasından aldığı ilmî ve tasavvufî mirası daha da yaygınlaştırma gayretleri içinde olmuştur. Bu münasebetle Diyarbakır Sur ilçesine bağlı Güzel köy ve Silvan’a bağlı Bereketli köyündeki eğitim-öğretim kurumlan hem [18] [19] [20] [21] fiziki hem nitelik açısından geliştirilmiş ve büyütülmüştür. Bunun yanı sıra Diyarbakır merkezde birden fazla noktada ve ayrıca İstanbul, Adana, Bingöl, Muş, Kızıltepe, Hilvan gibi merkezlerde ilmî ve tasavvufî faaliyetleri yürütmek üzere medreseler açılmıştır. Bu kurumlarda Kur’an-ı Kerim’in yanından, Arapça grameri, hadis, tefsir, fıkıh gibi temel İslam ilimleri okutulmakta ve tasavvuf âdâbı verilmektedir. Ayrıca spor, sanat ve sosyal etkinliklerine de yer verilmektedir.[22]
Ahmet Arslan
Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
Temel İslam Bilimleri Anabilim Dalı
---------------------------------
[1] Yıldız, Seyda Şeyh İbrahim Faruki, s. 38.
[2] Muhammed Zahir Yıldız, “Seyda İbrahim el-Faruki Bellî Hazretleri”, İslami Hayat Dergisi, s. 48.
[3] Yıldız, Seyda Şeyh İbrahim Faruki, ss. 69-70.
[4] Yıldız, Seyda Şeyh İbrahim Faruki, ss. 69-70.
[5] Yıldız, Seyda Şeyh İbrahim Faruki, ss. 69-70.
[6] Halil Akçay, “Son dönem Tasavvuf Âlimlerinden Şeyh Muhammed Emin El-Hayderî (Hayatı ve Eserleri)”, Kimlik, Kültür ve Değişim Sürecinde Osmanlı’dan Günümüze Kürtler, Uluslararası Sempozyumu, Bingöl, 6-8.9.2012, ss. 392.
[7] Zeynelabidin Çiçek, Diyarbakır’ın Fethi, Tarihi ve Kültürü, Diyarbakır Söz Matbaası, Diyarbakır 2007, s. 138.
[8] Molla Ahmed Hayderî, Muhammed Emin Hayderî, Diwana Hayderî, (Naşirin girişi).
[9] Molla Ahmed Hayderî, Muhammed Emin Hayderî, Diwana Hayderî, (Naşirin girişi).
[10] Molla Ahmed Hayderî, Muhammed Emin Hayderî, Diwana Hayderî, (Naşirin girişi).
[11] Akçay, Son dönem Tasavvuf Âlimlerinden Şeyh Muhammed Emin El-Hayderî (Hayatı ve Eserleri), ss. 392.
[12] Molla Ahmed Hayderî, Muhammed Emin Hayderî, Diwana Hayderî, (Naşirin girişi).
[13] Molla Ahmed Hayderî, Muhammed Emin Hayderî, Diwana Hayderî, (Naşirin girişi).
[14] Molla Ahmed Hayderî, Muhammed Emin Hayderî, Diwana Hayderî, (Naşirin girişi).
[15] Akçay, “Son dönem Tasavvuf Âlimlerinden Şeyh Muhammed Emin El-Hayderî” (Hayatı ve Eserleri), ss. 392.
[16] Molla Ahmed Hayderî, Muhammed Emin Hayderî, Diwana Hayderî, (Naşirin girişi).
[17] Mehmet Tarhan, "Şeyh Muhammed Emîn el-Hayderî ve Tasavvufî Yönü” (Lisans Bitirme Tezi, Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, Diyarbakır 2015), s. 30.
[18] Tarhan, Şeyh Muhammed Emîn el-Hayderî ve Tasavvufî Yönü, s. 31.
[19] Molla Ahmed Hayderî, Muhammed Emin Hayderî, Diwana Hayderî (Naşirin girişi).
[20] Akçay, “Son dönem Tasavvuf Âlimlerinden Şeyh Muhammed Emin El-Hayderî (Hayatı ve Eserleri)”, s. 393.
[21] Akçay, “Son dönem Tasavvuf Âlimlerinden Şeyh Muhammed Emin El-Hayderî (Hayatı ve Eserleri)”, s. 392.
[22] Bu bilgiler, el-Hayden’nin torunu Halil Akçay ile 02.07.2017 tarihinde yapılan görüşmeden alınmıştır.
