Kürtçenin doğru ve saf şekliyle Botan bölgesinde ve özellikle Botan’ın merkezi olan Cizre’de konuşulduğu kabul edilmektedir. Unutulmamalıdır ki Cizre bir medeniyet şehridir. Bugünkü Cizre üzerinden bakarak, bu konuda yapılacak okumalar eksik ve yanıltıcı olabilir.
Cizre her şeyden önce bir yönetim merkezidir. Üstelik ipek yolu üzerinde bulunması nedeniyle yüzyıllardır çok kültürlülüğün ve uluslar arası ticaretin merkezi olmuştur. Konumuz açısından baktığımızda ise Cizre bir ilim ve irfan merkezidir. Üstelik yalnız Müslümanlar açsından değil. Ancak bu konuyu bir başka yazımızda ele alacağız.
Günümüzde Kürtçe’yi kaba bir tasnifle üç ana başlık altında inceleyebiliriz. Bunlardan ilki, din dilinin hâkim olduğu ve yüksek bir irfâni yönü bulunan, medrese ve dergâhlarda seydâlar ve şeyhlerin yazdığı eserlerle şekillenen Kürtçe’dir. Bu dil, Müslüman Kürt halkının tarihî ruh ikliminin ve birikiminin bir ifadesidir. Bunun en önemli temsilcileri Molla Ahmed Cezerî, Faqi Teyran, Ahmed-i Hânî ve Molla Hüseyin Bâtevî gibi şahıslardır. İkincisi, bu irfâni dilin kelime ve kavramlar anlamında daha basit bir şekli ancak öz itibariyle aynı olan halkın konuştuğu Kürtçe’dir. Bu ikisinin dominant karakteri dinî duygu ve düşüncenin ifadesi olan kavramların ve ruhun varlığıdır. Üçüncüsü ise politik bir atmosferde özellikle son on yılda yaygın hale gelen ve öz Türkçecilik gayretlerini andıran bir Kürtçe’dir.
Bu üç kategoriden, üçüncüsünü tarihe ve dilcilere, halkın konuştuğu dil ve bunun bölgeler arasındaki farklılıklarını Kürdoloji enstitülerine bırakıyoruz. Bizim en çok önemsediğimiz ve zevk alarak okuduğumuz birinci kategoridir. Dinî kavramların yoğun olarak kullanıldığı ve ait olunan medeniyetinin İslam olduğunu gösteren temel eserler bu başlık altındadır. Üstelik bu eserlerin büyük çoğunluğu Cizre ve çevresinde yazılmıştır. Kırmızı medresenin müderrisi Molla Ahmed Cezerî’nin Divânı, Ahmed-i Hânî’nin Mem u Zîn’i ve Molla Hüseyin Bâtevî’nin Mevlidi.
Molla Hüseyin Bâtevî günümüzde Şırnak iline bağlı Beytüşşebap ilçesinin Bâte (Güneyyaka) köyünde doğmuş ve orada vefat etmiştir. Doğum tarihi konusunda farklı görüşler olsa da kendisine ait yeni tespit ettiğimiz bir yazma eserden yola çıkarak onun yaklaşık 1675 yılında doğduğunu ve 1750 yılında vefat ettiğini söyleyebiliriz.
Bâtevî, Anadolu ve Irak’ta medrese okumuş büyük bir âlim, Allah ve Peygamber aşkıyla yanan bir ârif ve Kürtçeyi çok iyi kullanan usta bir şairdir. Onun yazdığı mevlid, bilindiği kadarıyla Kürtçe yazılan ilk mevlittir ve günümüzde sayıları elliyi aşan mevlitlerin öncüsüdür.
Molla Hüseyin Bâtevî’nin mevlid haricinde kaleme aldığı eserleri ve bir dîvânı bunmaktadır. 2014 yılında organizasyonu tarafımızca yapılan “Uluslararası Beytüşşebap ve Molla Hüseyin Bâtevî” isimli bir sempozyum ile bu büyük ârifi andık ve tebliğleri içeren kitap yayınlandı.
Bâtevî bir gönül insanıdır ve gönül sınırlara sığmaz. Sanki dünden bugünü görmüş ve biz Müslümanlara uyarmıştır. Bakınız yaklaşık iki yüz elli yıl öncesinden bugünü nasıl seslenmektedir.
Gelî ‘abd û musulmani nazarken şerr û ğewğayê
Nuho em puçe însanin, lewra dîn kefte bertayê
Me mulkê ğefletê kêla, çerin têdawekê ‘ela
Me dünya girt û din hela ‘umrê rojê çoavayê
Ey kullar ve Müslümanlar, şerre ve kavgaya/ kargaşaya bir bakın
Biz şimdi insanların kötüsüyüz, Dinin sıtma (titreme) içinde olması bundandır
Biz gaflet tarlasını ektik, sürü gibi otlandık
Dünyayı tutup dini bıraktık, güneş ömrünü (süresini) dolduruyorken
Tarih tekerrürden ibarettir. Demek ki ibret almıyoruz. Bu ilim ve irfan ehlini dinlemiyor, okumuyor ve anlamıyoruz.
İçinizde bilen varsa lütfen haber versin. Bir medeniye şehri ve merkezi olan Cizre’de, bir kültür merkezinde, bir evde, bir medresede Molla Ahmed Cezerî Dîvânı yahut Bâtevî’nin mevlidi bir ders olarak okutulmakta mıdır? Unutmayalım ki, unuttuklarımız da bizi unuturlar…
Bu konuya devam edeceğiz…
Yrd. Doç. Dr. İbrahim Baz