Avrupa'nın İkinci Metrosu

17 Ocak 1875 günü, İstanbul'un İlk, Avrupa'nın ise ikinci metrosu olan Şişhane Tüneli'nin açılışında, yıllarca projeye emek verip hayata geçiren mühendis davetliler arasında yer almıyordu.

Tünel, 1875 yılında tamamlanıp hizmete girdiğinde, 1863 yılında açılan Londra Metrosu’ndan sonra Avrupa’nın ikinci metrosu olma özelliğine sahipti. İstanbul halkının bu metro ile tanışma macerası ise Eugene-Henri Gavand isimli bir Fransız mühendisin 1867 yılında İstanbul’u ziyaretiyle başlar. Gavand, bu ziyareti sırasında dönemin önemli merkezlerinden Galata ile Pera yani Karaköy ile Beyoğlu arasında yoğun bir insan trafiği olduğunu fark eder. Bu dönemde Karamliköy İstanbul’un en ön bir finans merkezi konumundaydı ve İstanbul Borsası, bankerler, bankalar, gümrük ve işyerleri bu semtte toplanmıştı. Beyoğlu’nda ise; eğlence mekânları, oteller, lokantalar, elçilik binaları ve konutlar bulunmaktaydı.

Henri Gavand, bu iki merkezdeki insan trafiği ilgili bir araştırma yaptı ve Galata ile Beyoğlu arasında günde yaklaşık 40 bin insanın gidip geldiğini tespit etti. Üstelik bu insanlar oldukça dik ve yorucu bir yokuşu kullanmak zorundaydılar. Gavand, bu iki merkez arasında yerin altından giden ve asansör tipinde bir demiryolu projesinin hem bu insanların işini kolaylaştıracağını hem de kendisine ciddi bir gelir getireceğini düşünerek kolları sıvadı.

Projesini hayata geçirmek üzere Fransa’ya giden Henri Gavand, mali desteği sağladıktan sonra, Tünel’in işletme imtiyazı ve inşaatı için Bâb-ı Âli’ye başvurdu ve 10 Haziran 1869’da Gavand’ın başvurusu kabul edildi. Bir sonraki aşama ise bir şirketin kurulması ve sermayenin temin edilmesiydi. 1870’de tekrar Fransa’ya giden Henri Gavand, daha önce kurduğu bağlantılar sayesinde sermaye sorununu çözdü ve şirketi kurdu. Şirketin adı: “Chemin de Fer Metropolitian de Galata a Pera” yani “Galata’dan Pera’ya İstanbul Metropolitan demiryolu” idi.

Gavand, şirketi kurmuştu fakat başına gelecek olan talihsizliklerden ilki onu bekliyordu: Fransa–Almanya Savaşı…

19 Temmuz 1870’de Fransa ile Almanya arasında savaş çıktı. Üstelik bu savaşta Fransızlar mağlup oldu ve 1 Mart 1871’de de Almanlar, Paris’i işgal etti. Bu durumda Fransa’da hiçbir malî işlem yapılamaz olmuştu. Henri Gavand ise, çaresiz bir şekilde projesini İngiltere’de kuracağı bir şirket ile hayata geçirmeye karar verdi ve “The Metropolitain of Constantinople from Galata to Pera” isimli bir şirket daha kurdu. Bâb-ı Âli’den ise imtiyazı bu şirkete vermelerini talep etti. Fakat bu işlemin gerçekleşmesi Henri Gavand’ın tahmin ettiğinden çok daha uzun sürecekti zira Osmanlı şirket kanunları Fransız yasalarına göre düzenlenmişti. Kurulan bu yeni şirket için İngiliz kanunlarına göre bir düzenleme yapılmalıydı ve bu da oldukça uzun bir süre gerektiren bir çalışmaydı. Oysaki Gavand’ın hiç vakti yoktu, çünkü yapılan sözleşme gereği işin başlaması için bir süre tanınmıştı ve bu süre zarfında çalışmaların başlamaması durumunda sözleşme iptal edilecekti. Sözleşmesinin iptalini engellemek isteyen Gavand, göstermelik de olsa bazı istimlâkler ve kazılar yaptı.

9 Eylül 1871 tarihine gelindiğinde İngiliz şirketlerine göre gerekli düzenlemeler yapılarak yeni şirketin imtiyazı verildi. Fakat Henri Gavand’ın talihsizliği bununla da aşılacak gibi değildi. Bu sefer de başka bir sorun gündeme geldi. 7 Eylül 1871 tarihinde Sadrazam Âli Paşa vefat etmişti. Âli Paşa, Gavand’ın yapmak istediği metro projesine en fazla desteği veren kişiler arasında yer alıyordu ve Âli Paşa’nın demiryolu yapımı konusunda son derece olumlu fikirlere sahip olduğu da herkesçe malum idi.

Âli Paşa’nın vefatından sonra yerine geçen Mahmut Nedim Paşa ise, Tünel ile ilgili tüm kayıtların gözden geçirilmesini istedi ve bu Henri Gavand’ın önüne çıkan bir başka sorun olarak kayıtlara geçmişti.

4 Nisan 1872’de bu süreç de bitti ve artık Henri Gavand, Tünel çalışmalarına başlayabilecekti. Projesi 1869’da onaylanan Gavand, şirketin kuruluşu için gereken izini ancak 1872 tarihinde alabilmişti. Tüm olumsuzluklara rağmen Henri Gavand, ortaya 555 m. uzunluğunda, 4,90 m. yüksekliğinde, 6,70 m. çapında ve 626 m. uzunluğunda demiryolunun döşendiği bir tünel çıkardı.

Kasım 1874’te tamamlanan Tünel’in açılışı ise 17 Ocak 1875’te gerçekleşti. Ancak Kasım ayında, henüz Tünel’in deneme seferleri devam etmekteyken yeni bir gelişme yaşandı. Belki de Henri Gavand’ın “daha ne olabilir ki” dediği anda Henri Gavand’ın mali destek aldığı ve projenin ortağı olan İngiliz şirket, Tünel’in gelirlerini tek başına elinde tutmak istedi ve Gavand’ı Tünel projesinden uzaklaştırdı…

17 Ocak 1875 tarihinde gerçekleşen törende bir kişi davetli değildi ve davetlilerden hiç biri bu kişinin yokluğunu fark etmedi bile. Bu kişi Tünel projesini hayata geçirmek için bin bir türlü soruna karşı mücadele veren Eugene-Henri Gavand idi. Gavand, eserinin açılış törenini halkın arasından izledi. İbrahim Özdemir