Akıl sahibi, aklını her şeyin sonunu düşünerek yapmak, zararlı olandan korunmak, faydalı-zararlı, iyi-kötü, hak-bâtıl ve hayırlı-şerli olanları ayırt etmek manalarına göre kullanandır.
Hz. Peygamber (s.a.s.) şöyle buyurmuştur:
“Akıllı kişi, nefsine hâkim olan ve ölüm sonrası için çalışandır. Âciz kişi de, nefsini hevasına tâbi kılan ve Allah’tan dileklerde bulunup duran (bunu yeterli gören)dir.”
(Tirmizî, Kıyâmet, 25; İbn-i Mace, Zühd, 31.)
Akıllı kişi, nefsini aklına; aklını imanına tabi kılandır. İman, Kitap'taki ve Sünnet’teki gerçekleri tasdik etmektir. Akıllı kişi, tatbikini tasdikine göre yapan kişidir.
a) Akıllı insan, işe girişirken sonunu düşünmüş de işe öyle girişmiştir. Bunun sonunda ne gibi zararlar ve faydalar, ne gibi tehlikeler varsa hepsini sezer, görür. Faydasını kendi hanesine kaydetmesini, zararlardan bile ders çıkarmasını, küçük hataları büyük hataya engel bir öğretmen kılmasını bilir. Aklını kullanırken ilim, tecrübe ve basîret ona yol gösterir.
“Akıl, akıl olduğundandır ki işlerin sonunu görür; sonu görmeyen akıl, nefis kesilir.”
Mevlana
“Ham düşünceleri, ancak akıl pişirir.”
Firdevsî
b) Akla göz lazımdır; o da ilim, tecrübe ve irfan gözüdür. Aklı ilim geliştirir. Akıl göz gibi, ilim ışık gibidir. Işık olmazsa göz kör hükmündedir. Doğru ve isabetli bilgiler aklın doğru ve isabetli çalışmasını sağlar. İlim, işin zahirini bilmek, tecrübe ders veren öğretmen, irfan ise işin hakikatini anlamaktır.
“Akıl da bir tarla gibi, ekilmeye ve bakılmaya ihtiyaç duyar.”
Cicero
c) Akıllı kişi, ilmi kimden, nereden, nasıl alacağını, kimlere ne soracağını, kimlerle ve neleri istişare edeceğini bilir. En önemlisi, nasıl ve nerede kullanacağını bilir.
“Bir insanın aklı, bilgisine göre değil, bilgi edinme yeteneğine göre ölçülür.” Bernard Shaw
“Bir akıl iyidir, ama iki akıl daha iyidir.”
Anton Çehov
“Aklın üç belirtisi vardır: İyi düşünmek, iyi söylemek, iyi yapmak.”
Demokritos
d) Akıllı adamın bir belirtisi de az konuşmak, çok iş yapmaktır. Akıl, kullanılınca akıldır. Kullanılmayan akıl yok sayılır.
“Akıl tamamlandığı zaman, söz azalır.”
Hz. Ali (r.a.)
“Akıllı bir kimse, düşmanından da akıl öğrenmeyi ihmal etmez.”
Beydaba
“Pek az insan, başkalarının deneylerinden yararlanmayı bilecek kadar akıllıdır.”
Voltaire