Hadiselere bütüncül bakmak, hadiselerin geldiği boyutla iddia edilen arasındaki açıyı iyi görmek gerekir.
Genel anlaşılmazsa, geneli anlamayan, hadiseleri çıkartanların farkında olmadan aleti olabilir. İddia edilen özeli görmek; esas görülmesi gereken maksadı anlamaya engel olmamalıdır. Esas maksadı anlatmak için iddia edilen özeli görmemezlik edilirse esas maksadı anlatmak da mümkün olmaz.
Hepimiz düşünelim, biz kimin işine yarıyoruz.
Bütün müspet hareketler, menfi hareketin işine yarıyorsa, o müspet hareketler menfiye dönüşür. Bunun için ilim, tecrübe, basîret ve cesaret gereklidir.
Bazen büyük maslahata ulaşmak için küçük maslahat terk edilir; büyük mefsedetten korunmak için küçük mefsedete katlanılır. Hz. Peygamber Efendimizin mescidin köşesine idrarını yapan kimseye, İslam’dan uzaklaşmasına engel olmak için, bu yaptığına katlanması gibi.
Çare, hadiseleri doğru okumak, hadiselere çok yönlü bakmak, fâil ile o fiili azmettireni olduğu gibi ve doğru olarak tespit etmek ve dost-düşman herkes hakkında âdil olmaktır.
Çareyi okumadan önce, çevreyi doğru ve olduğu gibi okumak gerekir.
Hitap etmeden önce muhatabı okumak gerekir.
Muhatap bilinirse sözüne değil, niyetini gösteren fiiline bakılarak tavır belirlenir.
Hz. Ali’nin (r.a.), uzunca konuşan Haricînin konuşması bitince: “söz hak, niyet batıl” diye cevap vermesi gibi.
Adâlet, herkese karşı âdil olunursa adâlet olur:
“Huzuruna gelen herkese hürmet edip eşit muamele yap. Ta ki zayıf, senin adâletinden ümitsizliğe düşmesin. Kuvvetli de, hak etmediği bir nimeti elde etme hayaline kapılmasın.”
Hz. Ömer (r.a.)
“Müslüman olsun olmasın herkese adâletli davranın. Müslümanlar, kardeşleriniz; müslüman olmayanlar ise sizin gibi birer insandır.”
Hz. Ali r.a.
“Sevginin kurduğu devleti, adâlet devam ettirir.”
Fârâbî
“İki barışçı güç vardır: Adâlet ve ahlâk.”
Goethe
“Kötülüğü adâletle; iyiliği de iyilikle karşılayın.”
Konfüçyüs
“Âbidin ibadeti nefsini; âdilin adâleti, âlemi ıslâh eder.”
Arap Atasözü
“Hükümdar adâletli olursa, yeryüzünde Allah’ın; adâlet ve şefkatten uzak olursa, şeytanın halîfesi olur.”
İmam-ı Gazâlî (rh.a.)