Talebe, Arapçada tâlib kelimesinin çoğuludur, hademenin, hâdim kelimesinin çoğulu olduğu gibi.
Ta’lîmü’l-Müteallim kitabındaki “men talebe vecede” metnini şerheden şöyle şerhetmiştir:
“Cedde ve cehede vectehede ve seâ sa’yen cemîlen vecede.”
Metnin manası şudur: “kim tâlip olursa bulur”,
Tâlip nasıl olunacağını bir bakıma tâlibin özellikleri olarak yaptığı şerhin manası:
“Kim tâlip olursa yani ciddî olur, cehd eder/gayret eder, tâkatini/gücünü sonuna kadar harcar ve güzel bir şekilde çalışırsa/güzel metot takip ederse talep ettiğini bulur.”
Belki şunu da eklemek gerekir: Sabr u sebat etmek.
Onu şerheden “ben de ‘seâ sa’yen cemîlen’ demekle sabr u sebatı kasdettim” diye kendisini savunabilir.
Ciddî olmanın ispatı, cehd/gayrettir; gayret yetmez, tâkatini sonuna kadar harcaması gerekir. Çünkü insanın bittiği yerde ilâhî lütuf başlar. İlâhî lütfun devamı da güzel metotlu bir şekilde çalışmaya devam etmekle hâsıl olur.
Güzel metot, planlı ve programlı çalışmaktır. Bu konuda denenmiş metotlar önemlidir. Daha iyisi varsa daha iyi olana yönelmek gerekir. Daha iyi olanı yapanlarla görüşmek ve onlardan faydalanmak gerekir.
İmam Şâfiî (rh.a.), ilim talebesi için, “ilme ancak şu altı şeyle ulaşabilirsin: Zekâ, hırs/azim, son derece gayret, imkân ve üstadla beraberlik” der.
Bu şartların her birisi olmazsa olmazlardandır.
Talebe olmazsa üstad bir şey değildir, üstad olmazsa talebe hiçbir şey değildir. Cemaat olmazsa imam ne yapabilir, imam olmazsa cemaat ne yapabilir gibi. Ama gerçek imamın, cemaati alıp yetiştirdiği gibi, gerçek müderris/ders veren (fabrika yapan fabrika gibi), talebe olacak kimseyi bulur, onu talebeliğe ikna eder. Ama müderris olmazsa talebenin varlığı bir şey ifade etmez. Yine de müderrisle talebe ecirde müsavidirler.
İmam Şâfiî, müderristen değil, âlim olacak talebe için lazım olanlardan bahsetmiştir:
1. Zekâ, kabiliyet işidir.
2. Hırs/azim, ilmi dert edinen ve ciddî olanda bulunur.
3. Son derece gayret; bu olmadan ilimde fetih nasip olmaz.
4. İmkân; yeme-içme, yazlık kışlık elbise ve barınacak yer gibi şeylerdir. Bu özellik, maalesef bugün tercihe sebep olduğundan ilmin tadını alıncaya kadar çok önemli olmaktadır.
5. Üstadla birliktelik ki en önemli şarttır. Üstadın; ihlası, çevresine adeta feyz ve berekete sebep olması; gayreti, talebeyi kendi keyfine bırakmayıp tatlı-sert olması çok önemlidir.
Eskiler talebe için; “ananın ketesi, babanın kesesi, talebenin hevesi ve hocanın nefesi/maneviyatı lazımdır” derdiler.