3. İffet
İffetin ispatı hayâdır.
1. Fıtrî olan hayâ: Halkın yanında kapanması gerekli olan yerlerini kapatmak, açıkça göstermemek gibi hususlardır.
2. Dînî olan hayâ: İnsanlar ve Yaratıcı huzurunda edep ve hürmet duygularıyla dopdolu olmaktır. (Rıfat, Ahmet, Tasvîr-i Ahlâk, s. 121.)
Hayâ, insanın, yaptığı bilinince utanacağı bir şeyi yapmamasıdır. Mü’min, kendisi ne yapsa Allah’ın gördüğünü bilir. Allah’ın, her yaptığını gördüğünü kişinin bilmesi, kıyamet gününde de yaptıklarını tek tek mutlaka ikrar edeceğini ve orada utanacağını ve sıkıntıya düşeceğini bilmesi, kişiyi utandıracak şeyleri terk etmeye götürür. İşte bu hayâdır. Elbette bu hayâ hissi insana hayır getirir.
Hayânın hakikati, çirkin olanı terk etmeye sebep olan, başkasının hakkında kusur işlemeye engel olan bir huydur. Onun için bazı hikmet ehli şöyle demişlerdir: Kim hayâ elbisesini giyerse insanlar onun ayıbını görmez. (Münâvî, Feydu’l-Kadîr Şerhu’l-Câmiı’s-Sağîr, III, 427; A. el-Kârî, Mirkâtü’l-Mefâtîh Şerhu’l-Mişkâti’l-Mesâbîh, VIII, 800-801.)
Ebû Saîde’l-Hudrî (r.a.) şöyle demiştir:
“Rasûlullah (s.a.s.) perdesi içindeki (örtünme çağına girmiş bir genç kız olan) bâkireden daha utangaçtı. Bir şeyden hoşlanmadı mı onu yüzünden anlardık.” (Müslim, Fedâil, 67; Buhârî, Menâkıb, 23, Edeb, 72, 77; İbn Mâce, Zühd, 17; Ahmed, III, 71, 79, 88, 91-92.)
“Hayâ ve iman bütünüyle birbirinin arkadaşıdırlar. İkisinden birisi kaldırılırsa diğeri de kalkar.” (Suyûtî, el-Câmiu’s-Sağîr, h. No: 3861.)
Hayâ, nefsin çirkinliklerden geri durmasıdır. Bu ise insanın özelliklerinden biri ve çocuktaki anlayış kuvvetini ortaya çıkaran en önemli faktördür. Hayâ insana, şehvetin cezbettiği çirkinlikleri reddetmek için konulmuştur. Tâ ki insan hayvan gibi olmasın... İnsan iffet ve korkaklıktan yâni çekinme ve sakınma duygusundan oluşmuştur. Bundan dolayı, utanan fâsık olmaz, fâsık da hayâlı olmaz. Çünkü iffet ile fısk bir arada bulunmaz. (Münâvî, a.g.e., III, 426; Suyûtî, a.g.e., Hadîs No: 3861; Hâfız Irâkî: Hadîs sahîh garîbdir, demiştir.)
“Şüphesiz her dinin (ağır basan) bir huyu/karakteri vardır. İslâm’ın da (ağır basan) ahlâkı-huyu/karakteri hayâ (utanmak)dır.” (İbn Mâce, Zühd, 17; Muvatta, Husnü’l-Hulk, 9.)
“Geçmiş peygamberlerin sözünden (hiç eksiksiz) insanlara erişen haberlerden birisi de, ‘utanmazsan dilediğini yap!’ sözüdür.” (Buhârî, Edeb, 78; Ebû Dâvûd, Edeb, 7; İbn Mâce, Zühd, 17.)
Hayâ duygusu, seni engellemediği ve frenlemediği zaman dilediğini yaparsın, demektir.