9. İktidarın ve otoritenin devamını, adâlet, cesaret, siyaset ve faziletle sağlamaya hassasiyet göstermeli
Adâlet; farîza, nâfile, misil, istikâmet, doğru tutmak, doğrultmak, işlerde orta yol; ifratın ve tefritin ortası, zulmün zıddı olan insaf, eşit kılmak, dengeli olmak, denge kurmak, ceza, karşılık, suçluya ceza, suçsuza mükâfat vermek gibi manalara gelir.
(Sa’dî, Ebû Ceyb, el-Kâmûsu’l-Fıkhî, s. 243-244; Cürcânî, et-Ta’rîfât, s.147.)
Adâlet, bireysel ve sosyal yapılanmada birlik ve düzeni, hakkaniyet ve eşitlik prensiplerine uygun yaşamayı sağlayan erdem, davranış ve hüküm vermede istikâmeti yani doğruluğu takip etmek, kim haklıysa onun lehine hüküm vermek, zengin-fakir, mü’min-kafir, dost-düşman herkesi eşit kılmak, sosyal yapıda denge kurmak gibi manalara gelir.
(Çağrıcı, Mustafa, “Adâlet” mad., D.İ.A., I, 341.)
En iyiyi en iyi bilen, en büyük ilim ve hikmet sahibi Allah Teâlâ, en üstün ve lazım olan her bilgiyi öğrettiği Kur'ân-ı Kerîm’inde önce ehliyet sonra adâlet, daha sonra da itaati emretmiştir:
“Allah size, mutlaka emanetleri ehli olanlara vermenizi ve insanlar arasında hükmettiğiniz zaman adaletle hükmetmenizi emreder. Allah size ne kadar güzel öğütler veriyor! Şüphesiz Allah her şeyi işitici, her şeyi görücüdür. Ey iman edenler! Allah'a itaat edin, Peygamber'e itaat edin ve sizden olan ülü’l-emre (âlimler ve âmirlere) de. Eğer bir hususta anlaşmazlığa düşerseniz Allah'a ve âhirete gerçekten inanıyorsanız onu Allah'a ve Rasûl'e götürün (Kitab’a ve Sünnet’e müracaat edin); bu hem hayırlı, hem de netice bakımından daha güzeldir.”
(Nisâ sûresi, 4/58-59)
Adalet olmaz da sadece ehliyet olursa o kişi toplumun başına bela olabilir. Tilki, kümesi iyi biliyor diye herhalde kümese idareci yapılmaz. İşte mustakim yani adil olmayan idareciler de tavukları yiyen tilkiler gibi hazineyi yer bitirirler.
Hz. Peygamber Efendimiz (s.a.s.) şöyle buyurmuştur:
“Sultanın bir günlük adaleti, Allah’a karşı yapacağı yetmiş yıllık nafile ibadetinden daha üstündür.”
(Taberânî, Mu’cemu’l-Kebîr, No: 11932; Heysemî, Mecmea’z-Zevâid, V, 198.)
“Allah’ın gölgesinden başka hiçbir gölgenin bulunmadığı Kıyâmet gününde, Allah Teâlâ şu yedi sınıf insanı kendi gölgesinde gölgelendirir. (Birincisi) âdil imam (devlet başkanı olan idareci)…”
(Buhârî, Ezan, 36; Müslim, Zekât, 91; Ahmed b. Hanbel, Müsned, II, 439; Tirmizî, Zühd, 53.)
“İnsanların, kıyamet gününde Allah’a en sevimli olan ve konum bakımından onların O’na (Allah’a) en yakın olanı âdil devlet başkanıdır. İnsanların, kıyamet gününde Allah’a en sevimsizi ve konum bakımından en uzağı (rahmetten en mahrum olanı) zâlim devlet başkanıdır.”
(Tirmizî, Ahkâm, 4; Ahmed b. Hanbel, Müsned, III, 22.)
İskender, Aristo’ya sorar: Lider için adâlet mi daha mühimdir yoksa cesaret mi? Aristo:
-“Adalet olduğu zaman cesarete gerek kalmaz” der.
Büzürcmihr’e: Liderin büyüklük ve kudreti nasıl belli olur? diye sorulunca şöyle demiştir:
“Liderin büyüklük ve kudreti, şu üç şeyle belli olur:
a) Etrafını korumak ve sınırlarını korumak
b) Âlimlere ikramda bulunmak ve tazim göstermek ile
c) Fazilet sahibi insanları sevmek ile.
İskender, bir sefere çıkacağı sırada, hikmet ehli bilginlerinden birisine: “Bana öyle hikmetli bir şey söyle ki onu bütün işlerimde düstur edineyim ve onunla işlerimi güzel yapayım” dedi. Bilgin:
“Ey hükümdar! Kalbine herhangi bir şeyin sevgisini ve nefretini sokma! Çünkü kalbin özelliği, isminden de anlaşılacağı gibi, her yöne kolayca kalbeder/çevrilir. Her zaman düşünerek hareket et; düşünmeyi kendine vezir yap! Aklını yakın dost ve danışmanın yap! Daima uyanık olmaya gayret et! İstişaresiz bir iş yapmaya başlama! Adaletten ve insaftan asla sapma! Eğer bunları yaparsan, bütün her şey senin peşinden gelir, sen de onları dilediğin şekilde kullanabilirsin.”
Lider, vakarlı ve hilim sahibi olmalı, aceleci, temkinsiz ve hafif meşrep olmamalıdır.
(İmam Gazâlî, Yönetilere Altın Öğütler, terc. Hüseyin Okur, Semerkant yay. İst. 2014, s. 162-163.)
Âdil Nuşirevan’ın veziri Yûnan, içinde bir takım tavsiye ve öğütlerin bulunduğu bir mektubu kendisine gönderir. Mektupta şöyle yazılıdır:
“Ey bu âlemin hükümdarı! Şu dört şeyi yanından hiç ayırmaman gerekir: Akıl, adalet, sabır ve hayâ. İçinizdeki hasedi ve kibri, göğsünüzü daraltan cimriliği ve düşmanlığı yok edin.”
(İmam Gazâlî, a.g.e., s. 164.)