e) İhtilafın Çözüm Yolları
İstişare edilecek konunun bütün detayları önceden bilinmeli ve bu bilgiler toplantıya katılmadan önce katılımcılara bildirilmelidir. Düşünmek için böylelikle zamanı tanınmış olur. Zira isabetli fikir beyanı, isabetli bilgi ile temin edilebilir.
İstişare zamanı, istişare çalışması değil, bilakis istişare toplantısı olmalıdır. Bunun için de karar aşamasından önce bütün çalışmalar bitirilmelidir. Dolayısıyla istişare esnasında münakaşa değil, müzakere, fikir beyanı ve fikrî mütalaa yapılmalıdır. Münakaşa yasaklanmış ama ilmî müzakereler övülmüştür.
Bilgi birliği olmadan, fikir birliği olmaz. Fikir birliği olmadan karar birliği olmaz. Karar birliği olmadan da hareket birliği olmaz. Bu sebeple sırf ihtilaf için fikir serdetmek caiz değildir. Konuya çok yönlü bakmayı temin edecek bir ihtilaf, zenginliktir ve faydalıdır da.
Aykırı fikirler nefisten değil; bilgiden, akıldan ve tecrübeden kaynaklanmalıdır. Herkes kendi aykırı fikrini, kardeşinin aykırı fikrine kurban edebilmelidir.
İstişare esnasında bütün teklifler kabul edilir ve listelenir. Fikirlerin serbestçe açıklanması desteklenmeli, herkes fikrini korkmadan, utanmadan, çekinmeden ortaya koyabilmelidir. Fikirler söylenirken, ortaya atılan fikirle ilgili olarak hiçbir yorum ve tenkit yapılmamalı, muhatapların fikrini gizlemelerine sebep olacak durumlardan uzak durulmalı, fikirler sorgulanmamalı, yargılanmamalıdır. Hatta konuya değişik yönlerden bakma teşvik edilmelidir. Bütün fikirler ortaya konuncaya kadar tekliflerin ortaya konmasına devam etmelidir. İstişarede hür bir ortam olmalıdır.
Toplantıda en büyük görev, toplantı başkanına düşmektedir. Başkan, adeta orkestra şefi gibi toplantıyı idare etmeli; gündem maddelerinin dışına çıkıldığı zaman ikaz etmeli, konuşmayanları cesaretlendirmeli, konuyu aşırı uzatanlara kısa tutmasını tavsiye etmeli, toplantının kırıcı tartışmalara dönüşmesini engellemeli, herkese âdil davranmalıdır. Bununla beraber âmir gibi değil, arkadaş gibi hareket etmeye dikkat etmelidir.
Toplantı başkanı veya yetkili şahıslar, mümkün mertebe en son konuşmalıdırlar. Çünkü toplantıya katılanlar orijinal düşünceleri, teklifleri olsa bile, onlara muhalefet etmekten çekinerek fikir beyan etmeyebilirler.
Hiç kimse kendi fikrini kabul ettirmek için ısrar etmemelidir. Fikrini söylemeli, müdafaa ve ispat etmeli, fakat zorlamamalıdır. İstişarede fikri kabul edilmeyenler kırılmak, gücenmek, küsmek, kızmak ve kin gütmek gibi bir tavra gitmemelidirler.
Hz. Peygamber Efendimiz (s.a.s.), Uhud Savaşı öncesi istişâre yapmış, kendi görüşüne muhalif sahabelerin görüşünü kabul etmiştir. Hz. Ömer (r.a.) de bir meselede kendine itiraz eden kadının sözünü kabul etmiş, kendi görüşünden vazgeçmiştir. Bu olgunluğu istişaredeki her fert gösterebilmeli ve “Ben böyle düşünüyorum, fakat yanlış olabilir” veya “Benim söylediğim yanlış, arkadaşımın söylediği isabetlidir” diyebilmelidir. Önemli olan “benim fikrim” değil, genelin menfaati, yani “bizim menfaatimiz” olmalıdır.
Ortaya konulan fikirler tenkit edilirken, şahıs değil, fikir tenkit edilmelidir. Şahsa yönelik tenkit, istişarenin sıhhatini bozar, şeytanın devreye girmesine sebep olabilir.
Toplantıda aykırı veya uç fikirler olabilir. Fakat bu fikirleri dile getirenler -genel prensiplere aykırı olmamak şartıyla- fikirlerinden dolayı yargılanmamalıdır. Her fikir toplantıda bir zenginlik olarak değerlendirilmelidir.
İstişarede bir fikir çok güzel olabilir. Fakat fikrin güzelliğinden ziyade uygulanabilir olması daha mühimdir. Bir fikrin güzel olması ayrı, uygulanabilir olması ayrıdır. Bazı şahıslar çok iyimserdirler ve her şeyin iyi tarafını görürler. Bazıları da tam tersine karamsardırlar ve her şeyin kötü tarafını görürler.
Bir karar alınacağı zaman, istişaredeki şahıslar renklerin tamamını görmeye çalışmalıdırlar. Ne yalnızca tozpembe tablolar çizmeli ve görmeli, ne de karamsar olunmalıdır. Alınacak kararın muhtemel neticelerinin iyi-kötü bütün yönleri masaya yatırılmalı, gerçekçi ve dengeli olunmalıdır. Tozpembe tablo hoşumuza gidebilir veya karamsar tablolar bizi rahatsız edebilir, fakat önemli olan bizim bir şeyden hoşlanmamız veya rahatsız olmamız değildir. Önemli olan, gerçekçi bir bakış açısıyla renkler arasındaki azlığı-çokluğu ve dengeyi doğru bir şekilde görebilmek ve bunun neticesinde de sağlıklı bir çözüm ortaya koyabilmektir.
İstişare, isabetli görüşü bulmak için en mühim yoldur. Fakat bazı durumlar istişareyi istişare olmaktan çıkarır. Kendi görüşünü çok beğenen şahıslar, bazen istişare kurallarını çiğneyerek ısrarla görüşünü gruba kabul ettirmeye çalışır. Kendi fikrine muhalif görüşleri dinlemez, dinlese de onları sudan bahanelerle reddederler. Hatta bazen kendi fikrine muhalif olanlara kızar, tahkir eder karşıyı cahillikle suçlarlar. Fikri kabul edilmediği zaman gücenir, fikri kabul edilince de bir zafer kazanmış gibi olurlar. Eğer istişarede bu şahısların fikri onların ısrarına binaen kerhen kabul edilirse, bütün sorumluluk ve vebal bu şahıslara ait olur. Bu tür istişarelerin sonunda menfî durumlar ortaya çıktığı zaman “Ne yapalım istişareden bu karar çıkmıştı” diyerek, suçu istişareye nispet etmek doğru değildir.
Bir şahıs, kendi fikrinin isabetli olduğuna inanabilir. Bu bir eksiklik değildir. Fakat hata etmesi de her zaman mümkündür. Bu yüzden “Her zaman hata edebilirim” düşüncesi göz önünde bulundurulmalı ve “Çoğunluk iştirak etmediği takdirde, benim ısrarımla bu fikir kabul edilirse ben vebal altında kalırım” endişesiyle hareket edilmelidir. Her şahıs fikrini ortaya koymalı, savunmalı, izah etmeli, fakat kararı çoğunluğa bırakmalıdır.