b) Değişen ve değişikliğe muhtaç olan kurallar
Şartlar değişince hükümler de değişir. Şartlar değiştiği halde değişime ayak diretmek ya "ben ilerlemek istemiyorum" ya da "beni değiştirin" demektir. Eğer o kimseyi değiştirmezseniz siz de değişimi istemiyorsunuz demektir.
“Yerinde sayanlar, yürüyenlerden ziyade gürültü çıkartır.”
Cenap Şehabeddin
Şartların değiştiği gerçeği herkes tarafından görülür. “Ya yeni hal veya izmihlal" sözü realite olmuştur. Ama bu değişiklik isteği keyfî değil ihtiyaç veya zarûretten kaynaklanmalıdır.
Değişiklik esnasında insan, zaman ve imkân israfından sakınmak gerekir.
Ana hatlarıyla kurumlar da insanlar gibi üç sınıftır: Zarûriyyât, hâciyyât ve hüsniyyât ehli.
Zarûriyyât ehli: Olmazsa olmaza sahip olanlardır ki miskinler bu sınıfa dâhildirler.
Hâciyyât ehli: Aslî ihtiyaçlara sahip olanlardır ki fakir ve fakir hükmünde olanlardır.
Hüsniyyât ehli: İhtiyaçlara ve süs olan şeylere sahip olan kimselerdir ki bunlara zengin denilir.
Zarûriyyât ehline, hâciyyât ehlinin sahip olduğu şeyler israf sayılır. Hâciyyât ehline de hüsniyyât ehlinin sahip olduğu şeyler israf sayılır. Fakat bir üst seviyeye ulaşmaya günah işlemeden ve işlemesi gerekli emirleri terk etmeden gayret ederse israf sayılmaz.
Borçlu kurumlar, insanlar gibi minarenin tepesinden minarenin dibine düşmüş kimseye benzer. Eğer borçluluğa devam ederse kuyunun dibine düşen gibi istikbalini yiyor demektir. Buna gereken, zarûriyât ehli gibi olduğunu idrak edip, hâciyât ehline caiz olanın kendisine caiz olmadığını bilerek tedbir almaktır. Çünkü “zamanında bir adım atmayan tembel daha sonra yüz adım atmaya mecbur kalır” denmiştir.
Harcamada ölçü, hesaba çekildiğinde hesabını verebileceği şeydir. Bu harcamayı isteyen akıl mı, zevk mi, ihtiyaç mı, desinler mi ve akıl mı?
Helalde hesap, haramda azap vardır.
Hududu aşan şeye israf denir.
İsraf, helalden olursa fazlası israftır, haramdan olursa zerresi bile israftır. İstenilen alınmayınca olmuyor mu, noksanlık oluyor mu? Noksanlık da kuruma ve şahsiyete zarar veriyor mu?
Not: Dünkü yazımda “Haramların da bazen helal olduğu zaman olur” sözü yanlış olmuştur. Doğrusu “haramların da bazen zaruret durumunda mubah olduğu zaman olur” sözü doğrudur.