Âlim; ilim ve irfan sahibi olan, her gün ilerlemek ve ilerletmek için bilen ve bildiren, bildiğinin âlimi bilmediğinin tâlibi, kendisine sorulan sorulara bilmediği zaman "bilmiyorum" diyen, bildiğiyle ihlasla ve sünnete uygun amel eden, Hz. Peygamber ahlakıyla ahlaklanmaya çok dikkat eden, kendisinden sonra geriye ilim ve irfan sahibi âlimler yetiştiren, çevreyi ve çareyi doğru okuyan, emr-i bilma’rûf ve nehy-i anil münker yapıp kınayanın kınamasından çekinmeyen kimsedir.
İlim açısından en alt seviyedeki bir âlim; dînin temelleri olan İslâm Akîdesini iyice bilip hazmeden, İslâm Fıkhını ve Fıkıh Usûlünü öğrenen, İslâm Fıkhının kaynağı olan Kur’ân-ı Kerîm’i tefsiriyle ve Hadisleri şerhiyle kavrayan, zamanın halini bilen, Hz. Peygamberi Kur’ân’ın canlı örneği olarak çok iyi tanıyan ve dünyaya meyletmeyen kimsedir.
Bu âlim de avamdandır, ama ulemanın avamındandır. Çünkü İslâmî ilimlerde havas olan ancak müctehidlerdir.
Hem avamın dereceleri hem de havassın dereceleri vardır.
Havassın zirvesinde Hz. Peygamber aleyhissselam vardır.
Gerçek manada havas ancak peygamberlerdir. Peygamber olmayan herkes peygambere nispetle avamdan sayılır. Hz. Peygamberin dışındaki kimseleri taksime tabi tuttuğumuz zaman müctehidleri havas, müctehid olmayanları da avam saymaktayız.
Avamın dereceleri:
1. Allah Teâlâ’yı, Hz. Peygamber’i ve Hz. Peygamber’in getirdiğini icmâlen/topluca tasdik eden,
2. Akîde, ibâdet, ahlâk ve muamelât konusunda inanması ve amel etmesi farz olanları bilip tasdik eden,
3. Bilip tasdik ettiği şeyleri en azından farzlarıyla birlikte tatbik eden,
4. Dinin inceliklerini iman, ibadet, ahlak ve muâmelât olarak bilen ve takvaya dikkat ederek uygulayan.
Avama gereken, önce kendisini bu ölçüye göre tanımak, sonra da hangi derecede ise bir üst dereceye çıkmaya gayret etmek için ehlinden veya ehliyle birlikte ilim ve edebi kazanmaya çalışmaktır.
Havassın dereceleri:
1. Sahâbe’nin havassı,
2. Tâbiînin havassı,
3. Diğerlerinin havassı.
Hz. Peygamber’e nisbetle Sahabe’nin de Tâbiînin de müctehidlerinin hepsi avamdan sayılır. Çünkü gerçek ilim sahibi, kendisine vahiy gelen Hz. Peygamberdir.
Allah Teâlâ’nın göstermesiyle gören yegâne zat sadece Hz. Peygamber Efendimizdi.
Müçtehidlerin görmeleri ise âyet ve hadislerden istinbât/hüküm çıkarma olarak ortaya koydukları zanlardır. Onların zannına Hz. Peygamber değer verdiği için zann-ı gâlip olarak ortaya koydukları ilim sayılmış ve uyulmaya da layık olmuşlardır.
Hz. Peygamber’e gösterilenler vahiyle olduğu için kesindir. Ama velilere gösterilen ilhamlarda kesinlik olmadığı için ve İslam dini de âyet ve hadisle kemâle erdirilmiş olduğundan ilhamlar helali ve haramı tespitte delil sayılmamıştır.