a) Önce ilim sonra akıl
b) Önce ilim sonra amel
c) Önce iman sonra amel
a) Önce ilim sonra akıl
Akıl önemlidir. Çünkü akıl sahibi tefrik eder, temyiz eder, önermede bulunur, tefekkür eder, tasavvur eder, kast eder, azmeder, iradesini kullanır, nefse karşı koyar, büyüğünü küçüğünü tanır, hatalarından ders alır, nefsini daha iyisini yapmaya iknaya çalışır.
Ancak ilim daha önemlidir. Çünkü akıl, ilim sayesinde muhatap ve mükellef olduğunu öğrenir. Akıl, ilim sayesinde hakkı-batılı, hayrı-şerri, iyiyi-kötüyü, faydalıyı-zararlıyı öğrendikten sonra tefrik ve temyiz edebilir, ilim sayesinde hüküm çıkarma kabiliyeti varsa hüküm çıkarabilir.
Akla Gereken Şeyler
1. Önce akıl, doğru ve isabetli bilgi ile kendi aczini bilip idrak etmeli, daima her şeyi bilen Allah’ın ilmine müracaat etmelidir.
2. Aklın, aklı yaratan Allah Teâlâ’nın ilmine ve öğretip eğittiği Hz. Peygamber’in (s.a.s.) ilmine müracaat etmesi ve sadece aklıyla hükmetmemesi, müctehid ise fıkıh usulü ile nakle müracaat ederek hüküm çıkarması, müctehid değilse müçtehidin çıkardığı icmaa muhalif olmayan hükmüne uyması gerekir.
Aklın ilme ihtiyacını belirten şu âyete bakmak yeterlidir:
“Allah, âyetlerini akledesiniz diye açıklamaktadır.” (Bakara 2/242)
3. Akıl, bu bilgilerle nefsini terbiye ederek kendisine tabi kılmalı, aklını da imanına yani Kitap ve Sünnet gerçeklerine tabi kılması lazımdır.
“Akıl da bir tarla gibi, ekilmeye ve bakılmaya ihtiyaç duyar.”
Cicero
4. Akıl, kendisinden daha akıllı, daha bilgili, daha tecrübeli ve basiretlilerden istifade etmelidir.
“Akıl, akıl olduğundandır ki işlerin sonunu (ilim ve basiret ışığıyla) görür; sonu görmeyen akıl, nefis kesilir.”
Mevlâna
“Ham düşünceleri, ancak akıl (ilim ve tecrübe ateşiyle) pişirir.”
Firdevsî
5. Akıllı kişi, ilmi kimden, nereden, nasıl alacağını, kimlere ne soracağını, kimlerle ve neleri istişare edeceğini bilmeli, en önemlisi, nasıl ve nerede kullanacağını bilmelidir.
“Bir insanın aklı, bilgisine göre değil, bilgi edinme yeteneğine göre ölçülür.”
Bernard Shaw
“Aklın üç belirtisi vardır: İyi düşünmek, iyi söylemek, iyi yapmak.”
Demokritos