1. İlimde örneklik
Her sahada ilerlemek, o sahanın öncü ve önde olanlarını tanımakla başlar.
İlim sahibi olmak isteyenin, ilimde temayüz etmiş örnekleri izlemesi gerekir.
İlkokuldan itibaren öğrencinin örneği ve örnek alacağı öğretmenidir. Esasında ilk mektebin ev olması gerekir ki veli öğrenciyi okula yönlendirmesinde başarılı olabilsin.
İlimde örnek kişinin yapacağı işin başı, öğrencinin kabiliyetini ve farklılıklarını görüp ona göre yönlendirmesidir.
İlim rehberi için isabetli ve doğru olan, öğrencinin isteğine göre değil, öğrencinin kabiliyet ve seviyesine göre başlatıp takip etmesidir.
Herkesin Hakka ve halka karşı görevlerini yerine getirebilmesi için kendisine lazım olan bilgileri, o bilgi sahasındaki örneklerden alması gerekir. Çünkü ilim, imandan da amelden de önceliklidir. Zira ilim olmadan ne iman olur ne amel olur.
2. Terbiyede örneklik
Bilginin amele dönüşmesi, ancak kişinin amel edebilecek seviyeye gelmesi ile gerçekleşebilir. Bu seviye de ancak terbiye ile mümkün olur.
Terbiye sahasında örnek insanları tanımak, kişinin kendi annesini tanımasından daha önemlidir.
Terbiye örneğini tanımak, gerçek adam olmanın ilk adımını atmaktır. Bugün en çok muhtaç olduğumuz terbiye örnekliğidir. Şu da bir gerçektir ki herkes her terbiye örneğinden istifade edemeyebilir.
Terbiye örneklerini ancak ehli olanlar anlar. Çünkü ehil olmayan kişiler, insanın yolunu sarpa veya uçuruma uğratır.
Ehil kimse, asrın insaf sahibi büyük âlimlerin “bu zat ehildir, uygundur” dediği bir zattır ve terbiyede istifade edilecek olan kimsedir.
Anneler ve babalar, çocuk eğitiminin eğitimini alsalar ve o eğitime göre çocuklarını daha ziyade örneklikleri ile eğitseler daha verimli olurlar.
Evlerde bu terbiye eğitimi, okullardaki ve hayattaki terbiye örneklerinden istifadeyi de sağlar. Çünkü “gençler, nasihatlere kulaklarını tıkarlar; örneklere gözlerini açarlar.”
“Baba, fânî hayatın; terbiye ise, ebedî hayatın sebebidir.”
Hz. Ebu Bekir (r.a.)
Gökten yere inmemize sebep, babalarımızdır; ancak göğe yani cennete ebedî hayatta huzura ulaşmak, imana göre amelî hayatın gerçekleşmesi ise İslâmî terbiyeden geçmekle mümkündür.
“En iyi vaaz, dudaklarınızdan dökülen değil, hayatınızda görülendir.”
Oliver Goldsmith
3. Meslekte örneklik
Çırak, ustası olmadan usta olamaz. Usta olmak isteyen her çırağa gereken; kendisinin kabiliyetlerini ve ustasını tanıması, sonra hem ustasını hem mesleğini sevmesidir.
Her meslekte acemilik vardır. Acemilik döneminde, sabreden, nefsine muhalefet eden, ödevlerini yerine getiren öğrenci, usta olur.
Usta olunca hayat boyu rahat eder. Meslekte de hayat boyu kazandığı prensiplere dikkat etmeli, mesleğin ahlakını korumalıdır. Âhîlik teşkilatında kazanılan ahlaka riayet etmek gibi.
4. İdare ve yönetimde örneklik
İdarede ve yönetimde örnek olmak isteyenlere gereken, örnekleri canlı olarak görüp izlemeleridir.
Burada terbiye için talim, tatbik için de terbiye gereklidir.
Talim, terbiye, tatbik.
Osmanlılarda padişah olacak kimseler için özel talim ve terbiye vardı. Amasya, şehzadeler şehri idi. Trabzon da aynı şekilde. Valilik yapmayana padişahlık kapalı idi.
İdarede ve yönetimde ancak örnekleri tanımak, izlemek ve çeşitli kademelerden geçtikten sonra gerçek idareci ve yönetici olunabilir.