1. Konumumuzun farkına varmak
Konumunun idrakinde olan konusuna, mevzisini bilen mevzusuna dikkat eder. Bütün dünya bizimle savaş halinde iken tenkidin zamanı değil teklifin zamanıdır. Yanlışı görmemek ve yanlışa rıza göstermek manasında değil. Sözlerimizin ve faaliyetlerimizin kimlerin işine yarayacağına dikkat etmemiz gerekmektedir.
2. Kökü mazide olan âtîyi oluşturan faaliyetlerin içinde olmak
Ya bilfiil, ya fikir vererek, ya imkân sağlayarak, ya da insan sağlayarak içinde olmak gerekir.
3. Alınmış bir kararın karşısına çıkmak değil ilk uyan kimse olmak
İstişare esnasında veya istişare aşamasında iken aykırı fikirde bulunana gereken, karara uyan ilk kimse olmak, çok önemli bir sünnet olduğunun idrakinde olarak uymak gerekir.
Görüşü kabul edilmeyen azınlık, çoğunluğun görüşünü uygulamaya koyacakların başında yer almalıdır. Üstelik uygulamada bu görüşü çoğunluk gibi savunmalıdır. Nitekim Hz. Peygamber’in (s.a.s.), zırhını ilk giyen kimse olarak Uhud harbine çıkması gibi. Zaten âyetlerde “Rasûl’ün size verdiğini alın, sizi nehyettiğinden de sakının” (Haşr sûrersi, 59/7) ve “Andolsun ki Rasûlullah’ta sizin için, Allah’a ve âhiret gününe kavuşmayı umanlar ve Allah’ı çok zikredenler için güzel örnek(ler) vardır” (Ahzâb sûrersi, 33/21) diye geçmektedir.
“Karşınızdaki adama bütün kalbinizle yardım etmeyi kabul edebilirseniz, işte o zaman onu eleştirebilirsiniz. Çünkü yapıcı tenkidin başka yolu yoktur.” Abraham Lincolin
4. Doğru olanı yapmak tenkitlere ve alaylara aldırmamak
İnsanlar ne diyor değil, Allah ne diyor, İslam ne diyor bakmak gerekir. Allah, bizler için ne emretmişse o bizim lehimizedir ve doğrudur. Temeli Allah’ın vahyine ve kendisine en büyük ilim verilen Hz. Peygamber'in hadislerine dayanan İslam sistemi ne diyorsa o insan fıtratına uygun olandır ve isabetli olan odur.
“Dostlarının tenkitleri ve alayları senin hayatını değiştirmeye engel olmasın. Rezalet içinde olup onlara yaranmayı mı yoksa faziletli olarak onların gözünden düşmeyi mi üstün tutarsın?” Epictetos
5. Önce araştırmak sonra gerekli ise eleştirmek, eleştiride de insaflı olmak
Büyük insan bile hata etmeyen kimse değil, az hata eden, hatasını görebilen, hatası söylenince hatasını kabul eden kimsedir. Bize gereken herkese karşı insaflı olmaktır. Hatasını gördüğün insanın hatasını görmen, güzelliğini görmene engel olmamalı; güzelliğini gördüğün insanın da güzelliğini görmen, hatasını görmene engel olmamalıdır.
Ahmet Rifat, “insaf, hakları doğru bir ölçü ile yerine getirmektir. Adalet bununla doğar. İkisi de yani insaf da adalet de yüksek himmet sahibi olmaktan ve doğruluktan meydana çıkar. Bunun herkes ve her zaman için gerekli olduğu açıktır. “İnsaf dinin yarısıdır” sözü bunun değerini anlatmaya yeterli olduğundan bu güzel hasletin fayda ve sair özelliklerini saymaya hacet görülmedi” der. (Ahmet Rifat, Tasvîr-i Ahlâk, Ahlâk Sözlüğü, s. 169. Baskıya Hazırlayan, Prof. Hüseyin Algül, Tercüman 1001 Temel Eser.)
“Bir kimseyi eleştirmeden önce, o işin aslını anlamalıdır.” Thomas Carlyle
Önce araştırmalı sonra eleştirmelidir. Çoğu kez acele edilir, hemen eleştiriye geçilir. Eleştirilen kimse de olgunlukla konuyu açıklayınca, tenkit hastası değilse eleştiren özür dilemeye başlar. Biraz sabredip araştırsaydı özür dileme durumuna düşmeyecekti.
6. Gaye tenkitten kurtulmak değil doğru ve isabetli iş yapmak
Yaptığın iş doğru olsun da kim ne derse desin önemli değil. Zamanla doğru işin neticesi görülünce tenkit edenlerin bile -tenkit hastaları hariç- methettiği görülür.
Tenkit öyle bir şeydir ki; ondan ancak bir şey söylememekle, bir şey yapmamakla, bir şey olmamakla sakınabilirsiniz.
“Bir kimsenin beni yüzüme karşı methetmeye hakkı olursa, yüzüme karşı beni tenkit etmeye de hakkı olması lazımdır.” Bismarck
“Hiçbir şey insan için, ölçüsüz tenkit veya aşırı övgü kadar zararlı olamaz.” Goethe
“Tenkitler ve fikirler, büyük ruhlu insanları besler ve kuvvetlendirir, küçük insanları öfkelendirir.” Napolyon