Malatya'da El Sanatları ve Dokumacılık

Köklü bir geçmişin ürünü olan ve çok zengin çeşitliliğe sahip El Sanatları, maddi kültür varlığımızın en değerli belgeleridir. Bunlar, insanlığın çağlar boyunca icat edip, ürettiği kültür varlıkları, gelişim ve değişim içinde sürekli olarak geleceğe aktarılan diğer bütün halk sanatları gibi, bir ulusun kültürel kişiliğinin en canlı ve anlamlı belgeleridir.

Önceleri ihtiyacı karşılamak amacıyla, basit araç gereçlerle yapılan bu süslemeler, zamanla birer sanat haline gelmiştir. Bu tarihsel süreç içinde, özellikle endüstrileşme ve toplumsal değişmeler sonucu, el işlemeleri zamanla unutulmaya, yok olmaya başlamıştır. Yöremize ait geleneksel el sanatları, 25–30 yıl öncesine kadar canlılığını sürdürürken, teknolojinin getirdiği şartlar doğrultusunda ne yazık ki unutulmaya, hatta kaybolmaya başlamıştır. Sadece küçükbaş hayvancılıkla uğraşılan köylerde halen halı, kilim ve heybe dokumacılığı bir miktar yapılmaktadır. Bazı köylerde geçmişte yaygın olan çulfa dokumacılığı ve çarpana dokumacılığı maalesef bugün özelliğini kaybetmiştir. Bakırcılık, sınırlı olarak sürdürülürken; ahşap oymacılığı, arabacılık, semercilik, yemenicilik gibi iş kolları ortadan kalkmıştır. Sadece semercilik alanında birkaç usta mesleğini zar zor sürdürmeye çalışmaktadır. Kuyumculuk alanında önceleri önemli bir yeri olan Halep işi, Şam işi diye bilinen bilezikler ile, hap denilen burmalı inci gerdanlıklar şimdi önemini kaybetmiştir. Ağaç işleri olarak; Malatya konaklarında ahşap oyma süslemeleri ile birlikte diğer ağaç işleri, kullanım sahasını betonarme binalara bırakmıştır.

Tahılların saklanıp korunduğu üç bölmeli "Ambar", yemeklerin saklandığı tel dolaplar, içi oyuk yayık olarak kullanılan güğümler, tekneler, yün çıkrıkları, harman savurma makineleri, kaşıklar, yine harman savurmada kullanılan yaba, ahşap işlemeli kahve ve tahıl havanları, ocak davlumbazları bugün kısmen kullanılsalar da, önemini yitirmişlerdir.

Geçmişte yaygın bir fonksiyonu yerine getiren Bakırcılar Çarşısı günümüzde hediyelik eşya yapımına yönelmiştir. Bugün bakırın kullanım alanı yerine alüminyum, porselen, çelik, cam eşyanın yaygınlaştığı görülmektedir. Daha yakın yıllara kadar teşt, kazan, bulgur kazanı, cıngıllı kazan, kuşgana, sitil, sini çeşitli boyutlarda tas, sahan, ibrik, leğenin yapıldığı görülmüştür. Bunlar; Selçuklu, Osmanlı bezekleriyle bezendiği, stilize edilmiş çiçek ve geyik, karaca, kuş motifleriyle süslenmiştir.

Demircilikte ise tarım ve ziraat sektöründe halen kullanılan el aletleri, eskisi gibi olmasa da gündelik hayatta devam etmektedir. Gündelik hayatta az da olsa kullanılan çömlek kaplar, kırmızıya çalan topraktan fırınlanarak yapılan su testileri, içi yayvan tavalar, tencereler görülmektedir. Bu meslek dalı da günümüzde önemini yitirmeye başlamıştır.

Ahşap kalıplarla yapılan bez ve kumaş baskıcılığı olarak çit baskıcılığı, perde, sofra bezi, yazmacılık gibi zanaat kolu Malatya ve Arapkir ilçesinde yakın yıllara kadar önemini korumuştur. Günümüzde sofra bezi baskıcılığı ve özellikle yaşlı kadınların halk oyunları ekiplerindeki bayanların önlük/peştamal olarak kullandıkları ve giyim eşyası olarak yaygınlaştırılmaya çalışılan "bervanik" yapımcılığı bir usta tarafından halen devam ettirilmektedir.

Dokumacılık sahasında gelişmeler geniş bir görünüm arz eder. Halı çeşitlerinin yanı sıra, kilim ve cicim dokumacılığı önemini yitirmiştir. Culfa türü dokumalar da pek kalmamıştır. Tezgâhlarda yolluk ve sofralık az da olsa yapılmaktadır. Diğer taraftan, Yeşilyurt ilçesinde geçmiş yıllarda el tezgâhlarında dokunan "çırmıktı" dokuması diye tanınan dokumalar kaba giyside ve yaygı yapımında kullanılmaktadır. Arapkir ilçesinde Manusa dokumacılığı, Kilim ve halı dokumacılığında; Ören, Kürecik, Dirican, Parçikan, Başören, Sinan Köyü halıları ünlüdür. Malatya kilimleri; dikdörtgen, yüzeyi çeviren ve kale burçlarını andıran surlarıyla ayırt edilir. Orta bölümlerinde altıgen ve sekizgen madalyonlar bulunur. Kuş ve deveboynu, akrep ayağı, koçboynuzu ve geometrik şekillere rastlanır. Alın yanında kara, kahverengi, bej, lacivert, ak renk sık kullanılır. Kilimlere yörede "Yedi dağ çiçeği" denilmektedir. Sinan kilimlerinde ise kemer suyu, eşkenar dörtgendir. Kilimin ana deseni güldür. Cicim dokumaları da yapılan Malatya'da dokuma işi yataş tezgâhlarda yapılmaktadır.

Cicim dokumasında sergi, çuval heybe, çobançantası gibi benzeri eşyalar yapılmaktadır. Malatya, halılarıyla da ünlü bir kentimizdir. Özellikle Ören, Başören, Dirican, Parçikan, Kürecik halıları adını duyurmuştur. Günümüzde devlet desteği ile açılan ve Halk Eğitim Merkezi'nin köylerde kurduğu tezgâhlarda dokunan halılar geniş bir gelişim göstermektedir. Yörenin ünlü Ören halıları bordürlüdür. Ortada madalyonlar bulunur. En çok koçboynuzu, ejderha pençesi, stilize çiçekler, bitki filizleri gibi bezekler; ak, kara, al ve lacivert renkler olduğu gibi, çözgüsü pamuk olanlar da vardır. Halı ve bu teknikle dokunan ürünler; yan halısı, taban halısı, divan halısı, seccade, halı yastığı çanta, heybe gibi zengin çeşitleriyle bir kullanım sahası yaratmıştır. Malatya halılarının bir dm2'sindeki düğüm sayısı 700 civarındadır. Halıların bazılarının saçakları düz, bazılarının ise örgülüdür. Kullanılan yün geçmiş yıllarda tamamen kök boyalarla boyanırken, günümüzde bu boyama azalmıştır. Yerini hazır boyalar almıştır.